Okolicą Brąchnówka interesował się już w drugiej połowie XIX wieku Gotfryd Ossowski, który odkrył w tej miejscowości cmentarzysko kultury grobów skrzynkowych i kloszowych (ryc. 1). Kolejne badania wykopaliskowe miały tu miejsce dopiero w latach 70. XX wieku na stanowisku 1 w Brąchnówku (obecnie powiat toruński, województwo kujawsko-pomorskie) związanym głównie z neolityczną osadą ludności kultury pucharów lejkowatych (KPL). Miejsce to zostało odkryte przypadkowo w 1974 roku przez mieszkańców tej miejscowości: Bronisława Krużewskiego i Stanisława Blachowskiego, którzy na swoim polu (podczas wybierania piasku) zauważyli fragmenty ceramiki. Po zgłoszeniu do Muzeum Okręgowego w Toruniu (MOT) informacji o odkryciu rozpoczęły się prace zabezpieczające, a następnie badania wykopaliskowe prowadzone do 1979 roku. Kierownikiem badań w latach 1974-1977 oraz w 1979 roku z ramienia MOT była mgr Bogusława Wawrzykowska. Konsultantem badań był prof. dr hab. Tadeusz Wiślański z Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu. W 1974 roku w pracach badawczych uczestniczył także dr Jan Grześkowiak z Katedry Archeologii Polski i Powszechnej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Stanowisko 1 w Brąchnówku położone jest na piaszczystym, uprawnym wzgórzu, ok. 1,5 km na wschód od zabudowań wsi Brąchnowo, po wschodniej stronie drogi polnej prowadzącej do Brąchnówka. Wzgórze od południa i zachodu otoczone jest terenem podmokłym. Ustalono, że osada neolityczna zajmowała obszar około 1 ha w północnej części wzgórza. W czasie badań w latach 70. XX wieku, przekopano 779 m2, odkryto i zadokumentowano liczne znaleziska archeologiczne związane przede wszystkim z kulturą pucharów lejkowatych (ryc. 2, 3, 4, 5). Zarejestrowano także pozostałości obiektu mieszkalnego, ślady po słupach oraz 30 jam gospodarczych. Najstarsze zabytki archeologiczne pozyskane podczas powyższych badań datowano na ok. 3 tys. lat p.n.e.
Podstawowym zajęciem ówczesnych mieszkańców było rolnictwo. Zajmowano się także garncarstwem, co poświadcza odkrycie ponad 8000 fragmentów naczyń glinianych, lepionych ręcznie. Ceramika reprezentuje liczne formy charakterystyczne dla wytwórczości KPL, są to głównie puchary lejkowate, amfory dwu i czterouszne, flasze z kryzą oraz naczynia zasobowe. Odkryto również naczynie (kubek/czarka) z wklęsłym dnem i uchem ansa lunata (ryc. 2). Prócz tego, na wybranych fragmentach zarejestrowano ślady stosowania inkrustacji. Ludność badanej osady zajmowała się tkactwem, zbieractwem i wytwórczością narzędzi. Podczas badań odkryto także fragment glinianej figurki lub naczynia na nóżkach i przedmiot (prawdopodobnie rodzaj zawieszki) wykonany z bursztynu (ryc. 2) oraz narzędzia kamienne i krzemienne. Dzięki przeprowadzonym analizom specjalistycznym ustalono, że ówcześni mieszkańcy uprawiali głównie jęczmień zwyczajny, pszenicę płaskurkę i proso. Polowano też na zwierzynę i ptactwo. W Brąchnówku odkryto kości borsuka, lisa, tchórza i ptaków. Na podstawie fragmentów kości znalezionych w jamach odpadkowych stwierdzono, że chowano kozy-owce, świnie i bydło.
Prócz w/w zabytków archeologicznych odkryto również cztery groby w obstawie kamiennej, które nie miały wyposażenia (ryc. 6). W trzech z nich szkielety leżały na prawym boku w pozycji skurczonej. W kolejnym pochowane było dziecko (zachowały się tylko zęby). Niedaleko grobów znaleziono ozdobę, w kształcie liścia wierzby (ryc. 2). Jest ona wykonana z cienkiej taśmy brązowej(?), zwiniętej spiralnie. Drugi przedmiot wykonany z brązu, który jest także znaleziskiem przypadkowym, do Muzeum został przekazany przez p. Jadwigę Urbaniak z Torunia. Istnieje przypuszczenie, że obiekty te dokumentują ślady pobytu w Brąchnówku grupy ludzi związanej z początkami epoki brązu i niewykluczone, że pochodzą ze zniszczonego grobu szkieletowego.
Na wielokulturowym stanowisku w Brąchnówku w latach 70. XX wieku odkryto liczne fragmenty ceramiki kultury pucharów lejkowatych. Zarejestrowano również fragmenty ceramiki kultury łużyckiej oraz kultury grobów kloszowych. Ustalono także, że groby ciałopalne z okresu halsztackiego wkopane były w warstwę związaną z pozostałościami osady neolitycznej KPL. Wyniki badań w Brąchnówku oraz zabytki były prezentowane przez B. Wawrzykowską na konferencjach naukowych, na wystawie czasowej pt. „Brąchnówko – osada sprzed 5000 lat” w Muzeum Okręgowym w Toruniu oraz na wystawie planszowej w Brąchnówku (ryc. 7, 8, 9). Zdaniem autorki badań odkryty zespół jest zwarty i jednoczasowy, a pozyskane materiały archeologiczne należy powiązać chronologicznie z fazą wiórecką tej kultury. Stanowisko w Brąchnówku jest jednym z najważniejszych neolitycznych stanowisk związanych z kulturą pucharów lejkowatych na ziemi chełmińskiej. Prócz znalezisk łączonych z młodszą epoką kamienia w miejscu tym odkryto także ślady osadnictwa związanego z epoką brązu i wczesną epoką żelaza. Materiały archeologiczne pochodzące z badań archeologicznych w Brąchnówku przechowywane są w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu.
Ryc. 1. Tablica przedstawiająca XIX wieczne odkrycia w Brąchnówku (za G. Ossowski, Zabytki Przedhistoryczne ziem polskich, Seryja I. Prusy Królewskie, Kraków 1879).
Ryc. 2. Wybrane zabytki archeologiczne odkryte w Brąchnówku, pow. toruński; badania lata 70. XX w. (zbiory: Muzeum Okręgowe w Toruniu, Dział Archeologii; fot. K. Deczyński).
Ryc. 3. Amfora kultury pucharów lejkowatych; Brąchnówko, pow. toruński; badania wykopaliskowe lata 70. XX w. (zbiory: Muzeum Okręgowe w Toruniu, Dział Archeologii; fot. archiwum, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Dział Archeologii).
Ryc. 4. Brąchnówko, pow. toruński; badania wykopaliskowe 1975 r. (archiwum, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Dział Archeologii; fot. H. Wieczorkiewicz).
Ryc. 5. Brąchnówko, pow. toruński; badania wykopaliskowe 1976 r. (archiwum, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Dział Archeologii; fot. Z. Smoliński).
Ryc. 6. Obstawa kamienna jednego z odkrytych grobów (grób szkieletowy II, widok od północy); Brąchnówko, pow. toruński; badania wykopaliskowe 1976 r.(archiwum, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Dział Archeologii; fot. Z. Smoliński).
Ryc. 7. Otwarcie wystawy czasowej pt. „Brąchnówko – osada sprzed 5000 lat” autorstwa Bogusławy Wawrzykowskiej (na zdjęciu), lata 80. XX w. (archiwum, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Dział Archeologii).
Ryc. 8. Zaproszenie na wystawę czasową pt. „Brąchnówko – osada sprzed 5000 lat” (archiwum, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Dział Archeologii).
Ryc. 9. Fragment wystawy planszowej pt. „Wykopaliska archeologiczne w Brąchnówku w XIX i XX wieku”, przygotowana przez Dział Archeologii w 2009 roku na zaproszenie Wiejskiego Stowarzyszenia Kulturowo-Oświatowego „Edukacja i Przyszłość” w Brąchnówku (archiwum, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Dział Archeologii).
dr Beata Bielińska-Majewska
Dział Archeologii
Muzeum Okręgowe w Toruniu
Źródła (wybór)
Bokiniec A.Z.
1987 Schyłkowy neolit i wczesny okres epoki brązu na ziemi chełmińskiej, [w:] Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej, red. T. Wiślański, Toruń, s. 207–221.
Kukawka S., Wawrzykowska B.
1987 Kultura pucharów lejkowatych na ziemi chełmińskiej, [w:] Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej, red. T. Wiślański, Toruń, s. 89–119.
Ossowski G.
1879 Zabytki Przedhistoryczne ziem polskich, Seryja I. Prusy Królewskie, Kraków.
Wawrzykowska B.
1976 Brąchnówko, gm. Chełmża, woj. toruńskie, „Informator Archeologiczny”, Badania 1975, Warszawa, s. 25–26.
1976 Zagadki w Brąchnówku, „Z Otchłani Wieków: pismo poświęcone pradziejom Polski” 42, nr 2, s. 146–147.
1981 Osada kultury pucharów lejkowatych w Brąchnówku, woj. toruńskie, [w:] Kultura pucharów lejkowatych w Polsce (studia i materiały), red. T. Wiślański, Poznań, s. 109–118.
1990 Brąchnówko, gmina Chełmża, województwo toruńskie, stanowisko 1, jama 20, [w:] Z badań nad chronologią absolutną stanowisk neolitycznych z ziemi chełmińskiej, red. D. Jankowska, Toruń, s. 32–35.
