Polecamy krótką historię powstania toruńskiego „Okrąglaka”. Więzienia, które często wiązane jest z wybuchem powstania styczniowego i potrzebą zwiększenia ilości cel dla osadzonych w Toruniu. Jednak z powstaniem styczniowym łączy toruńskie więzienie jedynie zbieżność dat.
Sąd Rejonowy, Bank Rzeszy i budynek więzienia-aresztu Reinicke i Rubin, Magdeburg, 1907, zbiory Muzeum Okręgowego w Toruniu
Decyzję o utworzeniu nowego więzienia-aresztu w Toruniu podjęły władze pruskie już w 1853 roku. Miejsce wyznaczono na ulicy Becker Strasse (ul. Piekary) obok istniejącego już gmachu Sądu. Jednak od momentu podjęcia decyzji do rozpoczęcia jej realizacji minęło kilka lat. Pierwszy plan z naniesionym obrysem budynku powstał w 1859 roku. Szczegółowy projekt rzutów na planie koła opracował mistrz budowlany Kraps w 1864 roku. Budowę nowego gmachu rozpoczęto w 1864 r. a skończono dwa lata później. Budynek miał kształt masywnej rotundy o wysokości około 20 metrów i średnicy około 18 metrów. Wysoki był na cztery kondygnacje. Wydaje się, że na architektoniczny kształt więzienia wywarł wpływ projekt angielskiego, filozofa, ekonomisty i prawnika Jeremiego Benthama (1748-1832). Jego projekt opierał się na koncepcji więzienia, w którym z jednego centralnego punktu obserwacyjnego można było obserwować całe więzienie. W jego projekcie więzienie miało okrągły kształt z centralnym dziedzińcem, w środku którego stała wieża obserwacyjna. Gmach „Okrąglaka” składał się z piwnicy, parteru i czterech pięter. W piwnicy mieściły się pomieszczenia pomocnicze: jadalnia, kuchnia, łaźnia, pralnia, magazyny, a także cele pojedyncze zwane ciemnicami inaczej karcerami. Na pozostałych kondygnacjach były cele pozbawione drzwi – zabezpieczone kratą. Na każdym piętrze wydzielono po 12 cel większych (około 15 m2) oraz 6 cel mniejszych (około 7 m2). Centralnie poprowadzono metalowe schody na których rozmieszczone były stanowiska obserwacyjne dla strażnika. Z dokumentacji wiemy, że w toruńskim więzieniu wykonywano także karę śmierci poprzez powieszenie. Wraz z budynkiem więzienia powstały także obiekty zaplecza: budynek administracyjny, kuchnia przywięzienna oraz warsztat. Cały teren otoczono murem o wysokości 3 metrów. Więzienie połączono z budynkiem Sądu podziemnym korytarzem.
Baszta Koci Ogon, w tle budynek „Okrąglaka” wyd. Juliusz Jacobi, Toruń, 1900-1905, matryca wcześniejsza - baszta i brama Chełmińskie wyburzone w l. 80. XIX w., zbiory Muzeum Okręgowego w Toruniu
Robert Żytkowicz
Dział Historii i Dziejów Miasta Torunia
Muzeum Okręgowego w Toruniu
