Podsumowanie dwuletniego projektu (2019-2020) dofinansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kultura ludowa i tradycyjna”
Autorzy projektu:
Małgorzata Mikulska-Wernerowicz
Krzysztof Lewandowski
Koordynator merytoryczny:
Krzysztof Lewandowski
Działania promocyjne:
Dział Historii Toruńskiego Piernikarstwa
Dział Promocji
Projekty graficzne:
Krzysztof Deczyński
Jacek Nawrocki
Projekt zakładał realizację następujących działań:
– badania kolekcji form piernikarskich ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
– kwerendy na terenie Polski
– warsztaty i pokazy snycerskie (prowadzący: dr Stanisław Kośmiński, Beata Pranke-Zdziebło, Zygmunt Kędzierski, Tomasz Karamon)
– prelekcje dotyczące historii toruńskiego piernikarstwa i kolekcji form do pierników (prowadzący: dr Aleksandra Kleśta-Nawrocka, Małgorzata Mikulska-Wernerowicz, Krzysztof Lewandowski)
– przygotowanie i druk 300 szt. katalogu „Formy piernikarskie ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu”
– przygotowanie i udostępnienie wystawy czasowej „Formy piernikarskie ze zbiorów w Muzeum Okręgowego w Toruniu
Wszystkie zakładane cele i rezultaty projektu zostały osiągnięte.
Wraz z zakończeniem wyjątkowo niestabilnego 2020 roku dobiegły końca prace w ramach projektu p.n. „Od katalogu do wystawy o formach piernikarskich z Muzeum Okręgowego w Toruniu. Badania Toruńskiego Piernikarstwa”. Czas zatem na podsumowanie dwóch lat pracy pracowników Działu Historii Toruńskiego Piernikarstwa.
Głównym celem projektu była ponowna analiza jednej z największych w Polsce kolekcji form piernikarskich zgromadzonych w Muzeum Okręgowym w Toruniu. Zbiór zabytkowych klocków z toruńskiego muzeum liczy obecnie 274 formy i jest jednym z najlepiej opracowanych w Polsce. W skład kolekcji wchodzą zarówno formy jednostronnie rzeźbione, dwustronne, pojedyncze, dwuczęściowe, kilkuelementowe, służące do tworzenia przestrzennych konstrukcji, bogato rzeźbione i zachwycające prostotą ujęcia tematu, doskonale zachowane i bardzo zniszczone. Jednak każda jest niezwykła, zarówno poprzez swoją historię, jak też jakość wykonania. Rolę i znaczenie form piernikarskich z toruńskiego Muzeum doceniano od momentu pojawienia się pierwszych obiektów w muzealnych wnętrzach. Na plan pierwszy zawsze wysuwano wirtuozerię twórczą, w równej mierze akcentując mistrzostwo rzeźbiarskiego fachu, jak i bogactwo motywów zdobniczych.
Po raz pierwszy zbiór form piernikarskich został poddany analizie w 1926 roku przez Stanisława Dąbrowskiego (publikacja „Dawne pierniki toruńskie”). Po II wojnie światowej zadania tego podjęła się Janina Kruszelnicka (wydawnictwo „Pierniki toruńskie i inne w zbiorach Muzeum w Toruniu” z 1956 roku). Przez 65 lat, jakie upłynęły od ostatnich opublikowanych badań na ten temat wiele się wydarzyło zarówno w piernikarstwie, muzealnictwie, jak i postrzeganiu piernika jako symbolu i ikony Torunia. Wbrew obawom Janiny Kruszelnickiej, iż „snycerka piernikowa należy już właściwie do przeszłości i (…) nic jej chyba wskrzesić nie zdoła”[1], nowy wymiar, jaki w ostatnim czasie zyskało piernikarstwo, pokazuje, że „rzetelne wartości artystyczne tkwiące w dziełach dawnych snycerzy piernikarskich nie są dziś bynajmniej martwe i nadal pełnią swą funkcję”[2], a uznane za „przedwcześnie pogrzebane w muzeach (…), zapadłe w ciężki letarg”[3] pierniki odzyskały należną sobie pozycję.
W minionych dziesięcioleciach nastąpił kolejny już renesans piernikarskiego rzemiosła zarówno w Toruniu, jak i wielu innych ośrodkach. Obserwujemy ogromne zainteresowanie piernikiem, rzemiosłem piernikarskim oraz powiązanym z nim rzemiosłem snycerskim. Odradza się sztuka wytwarzania piernikarskich klocków, a młodzi adepci rzeźbiarskiego fachu, zafascynowani zabytkowymi formami, tworzą ich współczesne odpowiedniki oraz własne, autorskie dzieła. Bez wątpienia przyczyniły się do tego zarówno działania wystawiennicze realizowane w Muzeum Okręgowym w Toruniu (realizacja wystawy stałej „Świat toruńskiego piernika”, wędrująca ekspozycja o tym samym tytule, otwarcie przy ul. Strumykowej 4 Muzeum Toruńskiego Piernika – oddziału Muzeum Okręgowego w Toruniu), szereg projektów edukacyjnych i popularyzatorskich, jak również inne placówki edukacyjno-piernikarskie, powstające kolejno w Toruniu i miejscowościach, w których reaktywuje się tradycje wypieku pierników.
Zadanie zrealizowane w ramach projektu „Od katalogu do wystawy…” pozwoliło na ponowną, wnikliwą analizę gromadzonych od ponad 100 lat obiektów. Pracownicy Działu Historii Toruńskiego Piernikarstwa podjęli próbę usystematyzowania posiadanej wiedzy oraz zaprezentowania najnowszego stanu badań. Dokonano oględzin i pomiarów wszystkich form oraz analiz porównawczych i ikonograficznych. W oparciu o istniejące źródła i opracowania, a także dzięki przeprowadzonym kwerendom, zweryfikowano posiadane informacje, uzupełniono i ujednoliceno noty katalogowe. Ponownie wykonane badania pozwoliły na wysunięcie ciekawych hipotez i interpretacji, a także rzuciły nowe światło na funkcjonowanie piernika w minionym okresie oraz jego ostateczny wygląd. Dużą podpowiedzią oraz wskazówką przy wyjaśnianiu i odgadnięciu wielu ikonograficznych motywów i wzorów stała się umiejętność praktycznego wykorzystania ciasta piernikowego zdobyta podczas pracy edukacyjno-warsztatowej i szeregu działań realizowanych w Muzeum Toruńskiego Piernika.
Badania przeprowadzone przez pracowników Działu Historii Toruńskiego Piernikarstwa zaowocowały kolejnym wydawnictwem na temat form do pierników ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu. Powstała dokumentacja wizualna całości toruńskiej kolekcji. Każdy obiekt został sfotografowany ze szczególnym uwzględnieniem i zaakcentowaniem subtelnego detalu rzeźbiarskiego. W ramach publikacji autorzy przygotowali niezwykle istotny wykaz utraconych form piernikarskich – zarówno tych zaginionych podczas II wojny światowej, jak i w latach powojennych. „Katalog form piernikarskich ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu” zawiera nie publikowane informacje na temat kształtowania się kolekcji form w zbiorach muzealnych, sposobów eksponowania na przestrzeni minionych dziesięcioleci, ale także wykaz motywów pojawiających się na formach z toruńskiego Muzeum. Całości dopełnia zarys dziejów piernikarstwa w Toruniu, poszerzony o nie publikowane wątki dotyczące historii przemysłu piernikarskiego. Zagadnienia te nie były poruszane tak szeroko we wcześniejszych pracach na temat dziejów piernika i piernikarstwa. Uwzględniając obecny stan badań, uzupełniono publikację o tematy, które we wcześniejszych opracowaniach potraktowano marginalnie. Zaproszeni do współpracy specjaliści wzbogacili wydawnictwo o pakiet informacji na temat pierników ludowych i technologii pracy z drewnem. Oddając głos i pióro zaproszonym gościom, autorzy pragnęli pokazać szerszy kontekst toruńskich zbiorów, których jakość i znaczenie wykracza daleko poza typowy element muzealnej kolekcji i narzędzie pomocne przy formowaniu i produkcji pierników.
W całkowitej korelacji z publikacją pozostaje wystawa „Formy piernikarskie ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu”. Jest to pierwsza od 1978 roku tak kompleksowa prezentacja drewnianych form do pierników. Autorzy postawili sobie za cel nie tylko przybliżenie historii jednej z najważniejszych muzealnych kolekcji w Polsce, ale także prezentację piękna form z toruńskiego muzeum. Proponują spojrzenie na piernikarskie klocki jako niezwykłe dzieła sztuki oraz mistrzowskie przedstawienia kunsztu rzeźbiarskiego nieznanych w większości z imienia i nazwiska twórców. Piernikarskie klocki zostały zaprezentowane nie jak obiekty przydatne do kształtowania pierników, lecz jako wyjątkowe dzieła sztuki rzeźbiarskiej, z ogromnym ikonograficznym bogactwem przedstawień snycerskich.
Przygotowana ekspozycja umożliwiła realizację wyjątkowego zamysłu autorów – zaprezentowanie wszystkich posiadanych form do pierników. Są one eksponowane równocześnie zarówno w oddziałach Muzeum Okręgowego (w Muzeum Toruńskiego Piernika, Ratuszu Staromiejskim, Domu Mikołaja Kopernika, Muzeum Historii Torunia) oraz na wędrującej wystawie „Świat toruńskiego piernika”, której „odsłony” pojawiają się w kolejnych polskich miastach.
Wystawa przybliżająca tę wyjątkowej jakości kolekcję, doskonale wpisuje się w obchodzony w 2021 roku jubileusz 160-lecia Muzeum Okręgowego w Toruniu.
Każdemu etapowi projektu „Od katalogu do wystawy…” towarzyszyły działania edukacyjne (spotkania, prelekcje, warsztaty). Realizowano je w przestrzeni Muzeum Toruńskiego Piernika, a po ogłoszeniu stanu pandemii w 2020 roku – zostały przeniesione do świata wirtualnego. Zaproszeni goście oraz pracownicy Działu Historii Toruńskiego Piernikarstwa przybliżali najnowsze badania w zakresie piernikarskiej historii, sztuki rzeźbienia w drewnie, bogactwa motywów ikonograficznych i kształtowania się toruńskiej kolekcji form.
Działania podjęte w ramach zadania „Od katalogu do wystawy…” pod wieloma względami okazały się wyjątkowe. Po niemal 65 latach ponownie przebadano jeden z najważniejszych dla Torunia i Muzeum Okręgowego zbiór drewnianych form piernikarskich. Wynikiem prac stał się zarówno katalog prezentujący po raz pierwszy wszystkie zabytkowe formy z kolekcji i znaczną część z ogromnej ilości form współczesnych, ale także niecodzienna ekspozycja piernikarskich klocków. Przede wszystkim jednak, projekt ten wprowadził nową jakość w działalności realizowanej w Muzeum Toruńskiego Piernika i ukierunkował pracę merytoryczną pracowników Działu Historii Toruńskiego Piernikarstwa na wiele lat. Pokazał także jak wiele wątków w zakresie kolekcji piernikarskich klocków i piernikarskiej historii Torunia pozostaje jeszcze do odkrycia.
Małgorzata Mikulska-Wernerowicz
Dział Historii Toruńskiego Piernikarstwa
[1] J. Kruszelnicka, Pierniki toruńskie i inne w zbiorach Muzeum w Toruniu, Toruń, 1956, s. 41.
[2] Ibidem.
[3] W. Ulanowski, Ciasto św. Priski, „Arkady” 1935, r.1, nr 8, s. 437.
