Tony Halik był namiętnym kolekcjonerem broni, nakryć głowy oraz przedmiotów codziennego użytku pochodzących z różnych zakątków świata. Mieszkając wiele lat w Argentynie zgromadził także ciekawe obiekty związane z życiem i pracą pasterzy gauchos. Gauchos to poganiacze bydła, pasterze owiec, wyborni konni jeźdźcy, którzy przemieszczają się po trawiastych równinach (pampach) Argentyny, Urugwaju, a także południowego skrawka Brazylii.
„Dla Argentyny są tym, czym dla Ameryki Północnej byli kowboje. Silni i zdecydowani. Sprowokowani, zdolni do przemocy, a jednocześnie kierujący się własnym kodeksem honorowym. Noszą strój składający się z szerokich spodni wpuszczanych w cholewy butów, grubego wełnianego poncho i kapelusza. Przy boku mają długi nóż, facón. Wywarli duży wpływ, zarówno na muzykę, jak i gastronomię. Yerba mate, suszona wołowina i gitara stały się dzięki gaucho nieodłącznymi elementami argentyńskiego folkloru” – tak pisał Tony Halik o gauchos w latach 60. XX wieku[1].
Gaucho, fot. T. Halik
Trudno precyzyjnie określić, kiedy gauchos zaistnieli jako specyficzna kategoria społeczna, ale pewne jest, że na wyodrębnienie tej grupy miało wpływ pojawienie się w XVI wieku koni oraz bydła w tej części Ameryki Południowej. Należy pamiętać, że kontynent kolonizowany był przez Hiszpanów i Portugalczyków, stąd kultura gauchos ukształtowała się z połączenia wpływów iberyjskich oraz miejscowych. Termin „gaucho” w kolonialnych dokumentach pojawił się pod koniec XVIII wieku, jednak mężczyźni jeżdżący konno po pampie, jedzący wołowinę, handlujący skórami zwierząt, znani są dużo wcześniej. Nie zawsze przypisywano im cechy pozytywne. Argentyńskie elity uważali gauchos za uosobienie barbarzyństwa, za ludzi niepożytecznych społecznie, pomimo, że odegrali ważną rolę podczas walk niepodległościowych w początkach XIX wieku. Kres w pełni koczowniczego trybu życia gauchos przyniosły zmiany ekonomiczne, industrializacja, budowa linii kolejowej i podział ziemi pod koniec XIX stulecia. Powstały estancias wielkie rancza przeznaczone do wypasu i hodowli bydła, owiec i koni, których pracownikami najemnymi stali się niejednokrotnie wolni dotąd gauchos. W tym okresie narodziła się literacka wersja gaucho jako ikony narodowej oraz pozytywna zmiana jego wizerunku, głównie pod wpływem opublikowania przez José Hernándeza poematu „El gaucho Martín Fierro” w 1872 roku. Tytułowy bohater poematu stał się symbolem argentyńskiej tożsamości narodowej. W latach 30. XX wieku w Argentynie starano się zdefiniować tożsamość narodową, która zdaniem wielu zagrożona została masową imigracją zagraniczną i obcymi prądami ideologicznymi. W tym kontekście gaucho został wykorzystany jako odwołanie do przedstawiciela ludu wiejskiego, żyjącego od lat w niezmienionych warunkach, kultywującego własną tradycję.
Gauchos stworzyli specyficzną, męską kulturę gloryfikującą takie wartości jak wolność, honor, prawość i odwaga. Posiadają charakterystyczna kulturę materialną: ubiór, przedmioty codziennego użytku, broń i narzędzia myśliwskie. Na tradycyjny ubiór składa się wełniane poncho, kapelusz, chusta (vincha), luźne spodnie ze zdobionymi bokami (bombachas), ręcznie szyte buty z cielęcej skóry (bota de potro). Dopełnieniem wizerunku jest lasso, palcat, bat i bolas (boleadoras). Bolas to broń myśliwska miotana wykonana z trzech okrągłych kamieni obszytych skórą i doczepionych do sznura. Mężczyzna jadąc konno w pogoni za zwierzęciem wirował nią w powietrzu, a następnie rzucał tak, aby owinęła się wokół nóg ofiary unieruchamiając ją. Oczywiście nie jest już używana do polowania i chwytania zwierząt, ale każdy gauchos posiada ją jako atrybut, podobnie jak nóż facón.
Gaucho z bolasem, fot. T. Halik
Nóż facón, fot. T. Halik
Kolejnym ważnym elementem obyczajowości pasterzy z pampasów jest szeroko rozpowszechniony napar z yerba mate (ostrokrzewu paragwajskiego), przejęty od Guarani. Napój pity jest z pojemników wykonanych najczęściej z tykwy z wykorzystaniem metalowej, profilowanej rurki (bombilla) zakończonej u dołu sitkiem filtrującym liście naparu. Naczynia mate bywają zdobione dekoracjami ze srebra lub alpaki (stop miedzi z niklem i cynkiem), jak w przypadku dwóch eksponatów znajdujących się w zbiorach Muzeum Podróżników. W naszej kolekcji posiadamy także naczynie mate wykonane z rogu bydlęcego. To tzw. guampa, która wywodzi się z Paragwaju, ale zyskała dużą popularność w Argentynie stając się nieodłącznym atrybutem pasterzy gauchos. Zewnętrzne ścianki muzealnego eksponatu zdobią płaskorzeźbione sceny przedstawiające: obejmującą się parę (gaucho i kobietę), osiodłanego muła, małpę i papugę na drzewie oraz psa wspinającego się na pień.
Naczynia mate z bombillą (MT/MP/351, 352)Guampa (MT/MP/177)
Kultura gauchos zawiera różnorodne formy tradycyjnej aktywności opartej na męskiej rywalizacji. Należą do nich muzyka i śpiew (trova), taniec (chula), wyścigi i ujeżdżanie koni, gra w karty (truco) oraz gra w kości (tava). Świat gauchos wciąż ewoluuje, a wiele z ich obyczajowości jest już przejawem folklorystycznej przeszłości przypominanej podczas świąt i festynów. Nie ulega wątpliwości, że w latach 50. i 60. XX wieku Tony Halik zafascynowany był ich trybem życia i oryginalną kulturą materialną.
Kolejnymi obiektami w kolekcji muzealnej wartymi wspomnienia są przedmioty do gry w kości tava (taba). To astragale posiadające metalowe okucia oraz nierzadko rzeźbioną dekorację na wypolerowanej powierzchni. Astragal to kość skokowa zwierząt (bydła, owiec) od wieków wykorzystywana do gry w różnych kulturach świata. Kość ta posiada cztery niesymetryczne boki. Podczas rzutu na odległość spada na ziemię ustawiając się w różnych pozycjach. Każda z nich ma swoją nazwę oraz znaczenie, a także przyczynia się do zwycięstwa bądź przegranej rzucającego. W zbiorach Muzeum Podróżników znajduje się 6 kości do gry tava, przy czym dwie z nich posiadają dekorowaną powierzchnię. Przedstawiono na nich następujące sceny: gaucho rzucającego kością, wóz zaprzężony w woły, gaucho galopującego na koniu i miotającego bolasem w pogoni za nandu – uciekającym strusiem pampasowym oraz parę (kobietę i mężczyznę) w tanecznych pozach.
Kości do gry tava (MT/MP/136,138, 139)
Gauchos grający w kości, fot. T. Halik
W kolekcji Tony’ego Halika znajdowało się więcej obiektów związanych z życiem i pracą pasterzy gauchos. Obecnie przechowywane są nie tylko w zbiorach Muzeum Podróżników, ale także Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie. Wśród nich są między innymi: narzędzia pasterskie bolas (PME 21695/E, 21696/E), bat „largato” (PME 21901/E), palcat „rebenque” (PME 21905/E), dwa pasy ze skóry nabijane monetami i blaszkami (PME 21902/E, 21903/E), ostrogi (PME 21906/1-2/E, 21907/1-2/E), ozdoby z metaloplastyki (PME 22035/E), stołek wykonany z fragmentów szkieletu bydła lub konia (PME 22039/E).
Wspomniane eksponaty oraz wiele innych zagościło na wystawie „Tu byłem” prezentowanej w Muzeum Podróżników z okazji setnej rocznicy urodzin Tony’ego Halika. Ekspozycję można zwiedzić do 4 lipca 2021 roku.
Kilkuletni Ozana Halik w stroju gaucho, fot. T. Halik
dr Magdalena Nierzwicka
Dział Kultur Pozaeuropejskich
Muzeum Okręgowe w Toruniu
Bibliografia:
Helen Chaffee, The Gaucho: Contradictions and the construction of a national symbol, 2011 (pdf).
Ondina Fachel Leal, The Gauchos: Male culture and identity in the Pampas, Berkeley 1986.
Tony Halik, 180 000 kilometrów przygody, Pelplin 2006.
Ariana Huberman, Gauchos and Foreigners: Glossing Culture and Identity in the Argentine Countryside, Plymouth 2011.
Teresa Walendziak, O wystawie Pieprz i wanilia – podróże Elżbiety Dzikowskiej i Toniego Halika, [w:] Pieprz i wanilia – podróże Elżbiety Dzikowskiej i Toniego Halika, 28 lutego – 21 maja 2006, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, Warszawa 2006.
[1] Tony Halik, 180 000 kilometrów przygody, Pelplin 2006, s. 48-55. (oryginał wydany w j. hiszpańskim: Antonio Halik, 180.000 kilometros de aventuras, Buenos Aires 1965).
