Toruńska kolekcja piernikarskich klocków jest jednym z najlepiej rozpoznanych zbiorów o tej tematyce w Polsce. Dzięki przygotowanej ekspozycji – wszystkie formy do pierników są eksponowane równocześnie: w przestrzeni Muzeum Okręgowego (w Muzeum Toruńskiego Piernika, Ratuszu Staromiejskim, Domu Mikołaja Kopernika, Muzeum Historii Torunia) oraz na wędrującej wystawie „Świat toruńskiego piernika”.
Zrealizowana ekspozycja, to pierwsza od wielu lat monograficzna prezentacja form piernikarskich znajdujących się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu. Wystawa przybliża zarówno historię kolekcji, jak i bogactwo ikonograficzne przedstawień snycerskich. Autorzy postawili sobie za cel prezentację piękna kolekcji form z toruńskiego muzeum. Proponują spojrzenie na piernikarskie klocki nie jak na akcesorium służące do powstania finalnego produktu, jakim jest piernik, ale jako odrębne dzieła sztuki, artystyczne, mistrzowskie przedstawienia kunsztu rzeźbiarskiego. Służyć temu ma niestandardowy sposób prezentacji obiektów, które – w przeciwieństwie do dotychczasowego sposobu eksponowania – zostały zaprezentowane jak klasyczny obiekt rzeźbiarski, a więc tak, by można oglądać je z każdej strony. Zawieszone w przestrzeni gablot piernikarskie klocki zdają się unosić przed oczyma zwiedzających. Ascetyczna kolorystyka, zredukowana do czerni i brązu na tle białych ścian sali doskonale eksponuje wszystkie niuanse kolorystyczne drewnianych obiektów. Założeniem autorów było, by Widz poczuł się jak w galerii sztuki, w której eksponuje się wyjątkowe obiekty rzeźbiarskie.
Formy do kształtowania pierników, gromadzone od ponad 100 lat w Muzeum Okręgowym w Toruniu, stanowią jeden z najcenniejszych zbiorów Działu Sztuki Polskiej i Europejskiej oraz Działu Historii Toruńskiego Piernikarstwa. Kolejno i regularnie pozyskiwane nabytki świadczą o planowym i ukierunkowanym zamiarze tworzenia przemyślanej kolekcji, prezentującej zarówno szerokie spektrum dziejów piernikarstwa w Toruniu i na Pomorzu, jak też bogactwo ikonograficzne piernikowych motywów. Kolekcja ta, niewątpliwie jedna z najświetniejszych tego typu w polskich muzeach, zajmuje znaczące miejsce wśród eksponatów Muzeum Okręgowego w Toruniu. W jej skład wchodzą zarówno klocki jednostronnie rzeźbione, jak i dwustronne, pojedyncze, dwuczęściowe oraz kilkuelementowe, służące do tworzenia przestrzennych konstrukcji, przepięknie i bogato rzeźbione oraz zachwycające prostotą ujęcia tematu. Wśród form zabytkowych znajdują się formy doskonale zachowane oraz bardzo zniszczone, jednak każda jest niezwykła, zarówno poprzez swoją historię, jak też jakość wykonania.
Zasób form w toruńskim muzeum oszacowany został w 1926 roku przez pierwszego inwentaryzatora i badacza toruńskiej kolekcji – Stanisława Dąbrowskiego (1889-1969) – na 133 sztuki.
Pierwsze obiekty pojawiły się 19 czerwca 1908 roku. Muzeum Miejskie w Toruniu zakupiło wówczas 15 form pochodzących z wytwórni pierników Hermana Edwarda Baehra w Koszalinie, a 15 sierpnia tego roku kupiono kolejne 33 formy. Z zakupionych w 1908 roku 48 klocków z Koszalina i Gorzowa Wielkopolskiego toruńskie muzeum posiada obecnie 38 obiektów. Pozostałe zaginęły w czasie II wojny światowej.
Wśród form z tej kolekcji na szczególną uwagę zasługuje klocek, który stał się znakiem rozpoznawczym ekspozycji. Dwustronnie rzeźbiona forma przedstawiająca damę z wachlarzem oraz rybę (nr inw. MT/S/908) funkcjonowała dotychczas jako obiekt o nieznanym pochodzeniu.
W muzealnym inwentarzu odnajdujemy informację, iż 30 października 1945 roku forma została przekazana wraz z 24 innymi klockami przez jednego z mieszkańców Torunia.
W ramach prac badawczych realizowanych w latach 2019-2020 przez pracowników Działu Historii Toruńskiego Piernikarstwa Muzeum Okręgowego w Toruniu w projekcie „Od katalogu do wystawy o formach piernikarskich z Muzeum Okręgowego w Toruniu. Badania toruńskiego piernikarstwa”, udało się ustalić, iż „Dama z wachlarzem” znajdowała się już wcześniej w posiadaniu Muzeum. Została bowiem ukazana na jednej z fotografii słynnego dokumentalisty czasów okupacji – Kurta Grimma (1890-1963). Na zdjęciu z 1941 roku ilustrującym wystawę „Toruńskie rzemiosło artystyczne”, wśród zawieszonych na ścianie obiektów, zidentyfikować można formę z charakterystycznym uszkodzeniem struktury drewna. Przeprowadzona analiza fotografii Kurta Grimma i inwentarza opracowanego w 1926 roku przez Stanisława Dąbrowskiego, a także ponowne pomiary pozwalają na stwierdzenie, iż jest to ta sama forma. Inwentarz z 1926 roku klasyfikuje „Damę z wachlarzem” w kolekcji z Koszalina i Gorzowa Wielkopolskiego (Landsberga) pod nr II.B.856. (4). Ciekawostką jest fakt, że nawet sam Stanisław Dąbrowski nie ustrzegł się pomyłki określając formę jako „jednostronnie rzeźbioną”. Być może właśnie to stało się powodem, dla którego ten piernikarski klocek tak długo pozostawał tajemnicą.
W kolejnych latach muzealna kolekcja systematycznie się powiększała: w 1910 roku pojawiły się 22 formy z Malborka; zespół ten zachował się w nienaruszonym składzie. W 1912 roku z firmy Dawida Schellenberga z Nowego Dworu Gdańskiego zakupiono 47 klocków piernikarskich, z których do dnia dzisiejszego zachowało się 46 sztuk. W 1913 roku do Muzeum trafiła oficjalnie udokumentowana darowizna: znana i uznana (oficjalny dostawca pierników dla dworu księcia Fryderyka Karola Pruskiego) Cukiernia A. Zachowskiego w Pasłęku przekazała 7 form, które zachowały się bez strat. W 1915 roku w toruńskiej kolekcji pojawiło się 8 form z Elbląga. Obecnie Muzeum Okręgowe posiada 7 klocków z tego zbioru.
W czasie II wojnie światowej zbiory Muzeum zostały częściowo wywiezione przez niemieckiego okupanta i uległy rozproszeniu. Zaginęły inwentarze stanowiące podstawę do odtworzenia zgromadzonej kolekcji. Wielkim nakładem pracy, zwłaszcza w pierwszych powojennych latach, udało się odzyskać część utraconych eksponatów. W zasobach Muzeum pojawiły się w tym okresie także nowe obiekty – 19 form ze znanej toruńskiej fabryki Herrmanna Thomasa oraz 54 klocki będące wcześniej w posiadaniu największego toruńskiego producenta pierników – Gustava Weesego. 17 stycznia 1961 roku Fabryka Pierników i Wyrobów Cukierniczych „Kopernik” – spadkobierca słynnej firmy Weesego, przekazała kolejne piernikarskie obiekty. Darowizna 27 drewnianych form pochodzących z XVII, XVIII i XIX wieku została uzupełniona w 2006 roku, kiedy to Fabryka Cukiernicza „Kopernik” S.A. podarowała kolejne 22 formy, tym razem wykonane po II wojnie światowej.
22 września 1951 roku dzięki przydziałowi obiektów ze składnic muzealnych, toruńskie Muzeum otrzymało 4 formy do pierników pochodzące prawdopodobnie ze Śląska. Zbiór ten powiększył się w latach siedemdziesiątych o kolejnych 15 form. Formy śląskie cechuje niezwykle subtelna rzeźbiarska dekoracja, opracowana z wyjątkową precyzją i pięknem.
Oprócz klocków o udokumentowanym pochodzeniu, w toruńskich zbiorach znajduje się kilka form będących do dzisiaj zagadką. 8 form o nieznanej proweniencji stanowi punkt wyjścia do dalszych badań.
W chwili obecnej Muzeum Okręgowe w Toruniu, oprócz kolekcji 274 zabytkowych form, poszczycić się może liczącą około 300 sztuk kolekcją form współczesnych. Formy te zostały zamówione i zakupione na potrzeby działań edukacyjnych realizowanych w Muzeum Toruńskiego Piernika, a także przy okazji wielu przygotowywanych projektów badawczych, wystawienniczych i promocyjnych.
Stylistyka form współczesnych, zasadniczo odbiegająca od klasyki piernikarskiej snycerki z wcześniejszych epok, zaakcentowana została, na zasadzie pewnego rodzaju kontrastu, nieco odmiennym sposobem prezentacji. Konwencjonalna formuła eksponowania piernikarskich klocków, nawiązująca do wielokrotnie sprawdzonych i praktykowanych we wcześniejszych wystawach rozwiązań, została połączona z zaaranżowanym warsztatem snycerza. W atmosferę pracy twórczej wprowadzają zarówno wyjątkowe narzędzia snycerza, jak też oryginalny stół, którego unikatową wartość podkreślają liczne zniszczenia, zarysowania i spękania, będące namacalnym świadectwem rzeźbiarskiego trudu. Klasyka zastosowanych rozwiązań wystawienniczych tworzy balans dla prezentowanych obiektów, które wykorzystując częstokroć odmienne tworzywo, stanowią odejście od klasycznie rozumianej formy do pierników. Równocześnie, poprzez zastosowanie prezentowanych obiektów do odciskania piernikowych wzorów, są bezsprzecznie kontynuacją szeroko rozumianej snycerki piernikowej. Oba rodzaje rzemiosł – piernikarskie i snycerskie, przenikają się i współistnieją na równorzędnych zasadach. Analogie w pracy snycerza i piernikarza zaprezentowane zostały poprzez plansze dokumentujące pracę obu rzemieślników. Znakomitym zamknięciem prezentacji współczesnych form piernikarskich, są obiekty powstałe w ostatnim okresie. Ich autorami są zarówno uznani snycerze o międzynarodowej renomie (Oldrich Kvapil, Andrzej Pietrzak), profesjonalni rzeźbiarze (Stanisław Kośmiński), artyści ludowi (Zygmunt Kędzierski), jak też młodzi i niezwykle utalentowani twórcy (Beata Pranke-Zdziebło, Tomasz Karamon). Wykonane współcześnie formy piernikarskie są nie tylko świadectwem odradzającego się rzemiosła, ale także kontynuacją najlepszych wzorców toruńskiej tradycji snycerskiej.
Wystawa, która będzie prezentowana do końca 2021 roku, stanowić ma mocny akcent jubileuszu 160-lecia istnienia Muzeum Okręgowego w Toruniu.
Wystawa Formy piernikarskie ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu
Muzeum Toruńskiego Piernika, ul. Strumykowa 4
Wystawa czasowa: 17.10.2020-31.12.2021
Kuratorzy: Małgorzata Mikulska-Wernerowicz, Krzysztof Lewandowski
Koncepcja plastyczna: Jacek Nawrocki
Małgorzata Mikulska-Wernerowicz
Muzeum Okręgowe w Toruniu
Dział Historii Toruńskiego Piernikarstwa
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury
