Badania nad formami piernikarskimi w Toruniu trwają nieprzerwanie niemal od pierwszych lat XX stulecia, a więc od początków gromadzenia piernikarskich obiektów w toruńskim muzeum. Analizując historię opracowywania zbiorów i dzieje powiększającej się systematycznie kolekcji, nie można nie wspomnieć o znaczeniu prekursorskich prac Stanisława Dąbrowskiego i Janiny Kruszelnickiej. Warto przybliżyć te wyjątkowe osobowości – zasłużone zarówno dla piernikarskiej historii, jak i dla toruńskiego muzealnictwa.
Stanisław Dąbrowski (Stanisław Aleksander Spiegel), autor publikacji „Dawne pierniki toruńskie”, poświęconej piernikarstwu w Toruniu i zawierającej inwentarz toruńskich form piernikowych, urodził się 24 marca 1889 roku we Lwowie, zmarł 9 stycznia 1969 roku w Górze Kalwarii. Był człowiekiem wielu pasji i zainteresowań: historykiem teatru, aktorem, reżyserem, scenografem. Ukończył studia prawnicze (studiował w Wiedniu i Lwowie), ale interesował się także teatrem i historią sztuki. Projektował kostiumy teatralne, a oprócz licznych występów na scenach teatralnych, udzielał się w teatrze radiowym. Na potrzeby kariery aktorskiej przybrał nazwisko Dąbrowski. Występował i reżyserował w wielu teatrach: m.in. w Krakowie, Wiedniu, Tarnowie, Kielcach, Warszawie, Lublinie, Wilnie, Lwowie, Poznaniu, Grodnie, Płocku, Cieszynie. Od 1921 do 1927 roku był aktorem, reżyserem i scenografem („kierownik plastyki scenicznej”) w Teatrze Narodowym w Toruniu. W prasie wielokrotnie wyrażano uznanie dla jego projektów scenograficznych. Grywał w Teatrze Miejskim w Grudziądzu i okresowo nim kierował. Od 1924 roku wykładał mimikę, charakteryzację i kostiumologię w studium aktorskim założonym przy teatrze toruńskim.
W czasie II wojny światowej pracował jako kelner, prowadził tajne nauczanie aktorów, rozwijał pasje badacza i historyka, zapoczątkowane już od pierwszych lat zawodowej aktywności, kiedy to wolne chwile spędzał w archiwach i miejskich bibliotekach studiując dokumenty, literaturę i księgi parafialne. Publikował od 1924 roku – prace z zakresu historii teatru, sztuki, rzemiosła artystycznego i etnografii. Pracował także nad największym dziełem swego życia – monumentalnym „Słownikiem biograficznym teatru polskiego”.
Historia sztuki i muzealnictwo polskie, a zwłaszcza toruńskie, zawdzięczają Stanisławowi Dąbrowskiemu nieocenioną porcję wiedzy na temat form piernikarskich znajdujących się w posiadaniu Muzeum Miejskiego w Toruniu i Grudziądzu oraz trzech największych toruńskich fabryk pierników: Gustava Weesego, Herrmanna Thomasa, Jana Ruchniewicza. Inwentarz sporządzony przez Stanisława Dąbrowskiego w 1926 roku ma też szczególną wartość: jest jedynym źródłem informacji na temat form ze zbiorów toruńskiego Muzeum, które zaginęły podczas II wojny światowej.
Janina Kruszelnicka (28 sierpnia 1923 – 11 kwietnia 2006) – znakomita historyk sztuki, wybitna znawczyni sztuki Pomorza, muzealnik, kustosz – kierownik Działu Sztuki Średniowiecznej i Nowożytnej toruńskiego muzeum. Zawodowo związana zarówno z Muzeum Okręgowym w Toruniu, jak i Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Specjalizowała się w badaniach nad sztuką średniowieczną, sztuką Pomorza, a także nad toruńskim rzemiosłem artystycznym. Przygotowała wiele wystaw funkcjonujących w trudnych, powojennych latach odradzania się toruńskiego muzealnictwa, mi.in.: „Wyroby z metali” (1953), „Toruńskie rzemiosło artystyczne” (1953), „Witraże pomorskie” (1956).
W 1954 roku Janina Kruszelnicka przygotowała pionierską wystawę o tematyce piernikarskiej – „Pierniki toruńskie”.
Do najbardziej znaczących osiągnięć muzealniczych Janiny Kruszelnickiej należą wystawy stałe w Ratuszu Staromiejskim: „Galeria Sztuki Gotyckiej”, „Sala Sądowa”, „Toruńskie rzemiosło artystyczne” (wspólnie z Marią Gąsiorowską), a także wystawa czasowa “Portret na ziemi chełmińskiej”.
Dopełnieniem wystaw przygotowywanych przez Janinę Kruszelnicką były katalogi, artykuły w czasopismach naukowych oraz teksty popularyzatorskie. Niejednokrotnie były to prace prekursorskie, o szerokim spektrum badań, znacząco poszerzające wiedzę na temat sztuki Torunia i ziemi chełmińskiej.
Wśród wielu znaczących dzieł Janiny Kruszelnickiej znajduje się znakomita i ciągle aktualna publikacja z 1956 roku – „Pierniki toruńskie i inne w zbiorach Muzeum w Toruniu”. Zarówno ta, jak i pozostałe prace z dorobku autorki, charakteryzuje się znakomitym warsztatem naukowym oraz klarownym sposobem wypowiedzi, precyzyjnie wyjaśniającym poszczególne zagadnienia.
Pomimo, iż od wydania publikacji obu autorów minęło wiele lat (95 lat od badań S. Dąbrowskiego i 65 lat od pracy J. Kruszelnickiej), prace obu badaczy pozostają do dnia dzisiejszego bezcennym źródłem informacji na temat kolekcji form do pierników znajdujących się w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu.
Najnowsze wydawnictwo poświęcone tematyce klocków piernikarskich – wydany w 2020 roku katalog „Formy piernikarskie ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu” (autorzy: Małgorzata Mikulska-Wernerowicz i Krzysztof Lewandowski) przedstawia obecny stan badań w zakresie dziejów piernikarstwa w Toruniu oraz przybliża nie omawiane wcześniej tematy: wątek piernika ludowego, historii przemysłu piernikarskiego w Toruniu, zagadnienia związane z technologią pracy w drewnie. Innowacją jest nie publikowany wcześniej szczegółowy wykaz form zaginionych podczas II wojny światowej oraz tych, które zaginęły po wojnie. Po raz pierwszy udało się także kompleksowo zaprezentować wszystkie 274 zabytkowe klocki piernikarskie oraz część z liczącej blisko 300 sztuk kolekcji form współczesnych.
Małgorzata Mikulska-Wernerowicz
Dział Historii Toruńskiego Piernikarstwa
Muzeum Okręgowe w Toruniu
