Straty wojenne Muzeum Okręgowego w Toruniu w świetle dokumentacji fotograficznej Kurta Grimma
Celem niniejszego projektu jest badanie strat wojennych poniesionych przez toruńskie muzeum w kontekście jego historii, wraz z wykonaniem kopii cyfrowych (skanów) tzw. „fototeki Kurta Grimma” z lat 40-tych XX wieku, obejmującej fotogramy wnętrz muzealnych oraz pojedynczych dzieł malarstwa i rzeźby, stanowiącej bezcenny materiał ikonograficzny do badań pogłębionych i weryfikacji strat w zakresie zbiorów artystycznych. Stanowić on będzie punkt odniesienia do prowadzonych kwerend archiwalnych, muzealnych i bibliotecznych. W ramach projektu zostanie skompletowana rozproszona dokumentacja dotycząca tego zagadnienia, znajdująca się w zasobach Muzeum Okręgowego w Toruniu (MOT), w archiwach i zasobach bibliotek. Kwerendy obejmą też badanie czasopiśmiennictwa z epoki oraz analizę literatury tematu. Fototeka Grimma wraz z wynikami kwerend posłuży do badań proweniencyjnych, datowania czy ustalenia autorstwa dzieł zaginionych lub ich przynależności do różnych kolekcji muzeum toruńskiego.
Wystawa: „Nikolaus Kopernikus der Künder eines neuen Weltbildes, der grösste Sohn Thorns”, eksponowana w Ratuszu Staromiejskim od 23 maja do 11 lipca 1943. Fotografia wykonana w czerwcu 1943.
Ogólna koncepcja oraz przewidywane jakościowe rezultaty realizacji zadania
Projekt obejmować będzie szeroko zakrojone kwerendy muzealne, biblioteczne i archiwalne, mające na celu ustalenie i weryfikację zakresu strat wojennych MOT. Zostaną one wpisane w kontekst historyczny placówki, będącej kolejno muzeum pruskim (do 1918 roku), polskim (dwudziestolecie międzywojenne), niemieckim (okres II wojny światowej), a następnie ponownie polskim (po 1945 roku). Głównym trzonem badań będą badania ikonograficzne w oparciu o tzw. „Fototekę Kurta Grimma” zbiór klisz szklanych (ok. 70) i odbitek fotograficznych (ok. 300), przedstawiających wnętrza muzealne oraz pojedyncze dzieła sztuki (zarówno awers, jak i rewers), eksponowane w latach 40-tych w ówczesnym Städtisches Museum. Na zdjęciach widnieją prawdopodobnie także zbiory Towarzystwa Naukowego Toruńskiego znajdujące się w depozycie w muzeum, przekazanym jeszcze przed niemiecką okupacją. Zbiór ten nie został dotąd opracowany, a jego wartość do badania strat wojennych muzeum toruńskiego jest bezcenna. W ramach projektu wykonane zostaną skany odbitek fotograficznych, które posłużą do weryfikacji stanu ilościowego i jakościowego oraz badań pogłębionych nad stratami w zakresie zbiorów artystycznych. Następnie, uporządkowana zostanie rozproszona dokumentacja dotycząca strat wojennych, znajdująca się w muzeum. Badania przeprowadzi zespół badaczy i specjalistów z różnych dziedzin: historii, historii sztuki, muzealnictwa i kolekcjonerstwa oraz wysoko wykwalifikowani pracownicy Działu Dokumentacji i Inwentaryzacji Muzealnej MOT.
Historia muzeum przekłada się na koleje losów zbiorów, które gromadzone były także z uwagi na ówcześnie panującą ideologię. W czasach okupacji niemieckiej, muzeum miało służyć jako miejsce kształtowania niemieckiej kultury narodowej. W tym celu, w 1941 roku powołano Städtische Gemaldgalerie, gdzie gromadzono zbiory malarstwa niemieckiego (głównie z kręgu monachijskiego), austriackiego, czeskiego i innego, w tym głównie pejzaże, portrety i malarstwo rodzajowe. W czasie ewakuacji Niemców w 1944 roku, wiele cennych muzealiów, gromadzonych jeszcze w czasach pruskich i wcześniej, zaginęło lub zostało zniszczonych. Losy wielu z bezcennych dzieł są nieznane. Szczególne miejsce zajmuje tu m.in. zespół pięciu obrazów olejnych na desce pochodzących z pierwotnego wyposażenia Sali Sądowej Ratusza Staromiejskiego (od XVI wieku), przedstawiających sceny: „Sąd Salomona”, „Tablice X Przykazań” i „Chrystusa Sędziego Świata”, które zostały wywiezione latem 1944 r. do Marburga, a następnie do Garsleben, gdzie ślad po nich zaginął. Pozostałe dwa obrazy eksponowane są nadal w Sali Sądowej. Być może w wyniku przeprowadzonych kwerend krajowych uda się ustalić ich losy, niemniej jednak badanie tego zespołu otwiera znacznie szerszą perspektywę badawczą.
Ratusz Staromiejski w Toruniu. Stan przed pożarem w 1703. Rysunek z tzw. Albumu Steinera. Reprodukcja wykonana w 1940 roku.
O zaginionych zasobach muzeum toruńskiego w piśmie do Ministerstwa Kultury i Sztuki z 1965 roku informował ówczesny dyrektor Muzeum – prof. Jerzy Remer. Wymienił w nim zespół z Sali Sądowej, zaginione dzieła malarstwa m.in. pędzla Bartłomieja Strobla „Portret Władysława IV” czy widok Torunia z Kępy bazarowej datowany na wiek XVIII. Jerzy Remer wskazywał również na straty Gabinetu Rycin, w tym zaginiony „Album Jerzego Friedricha Steinera”, zawierający rysunki przedstawiające architekturę Torunia. Album ten zachował się w formie fotogramów autorstwa Kurta Grimma, który w ramach akcji dokumentowania fotograficznego (Bildarchiv), wykonał także znaczną liczbę fotografii dzieł znajdujących się w muzeum toruńskim. Za sprawą działalności Grimma znana jest też forma zaginionego zespołu tzw. „Gwaszy Albertiego” widoków Torunia od strony Dybowa (ok. 10 fotografii).
W związku z faktem konieczności uporządkowania zarówno zespołu dokumentacji dotyczącej strat wojennych, konieczności weryfikacji wiedzy na ich temat, a także możliwości włączenia do badań pogłębionych ikonografii muzealnej, jaką stanowi „Fototeka Kurta Grimma”, możliwe będzie wieloaspektowe rozpatrzenie problemu strat wojennych muzeum toruńskiego w kontekście jego burzliwej historii. W czasie wojny Niemcy celowo niszczyli księgi inwentarzowe, katalogi i archiwum naukowe, co nie pozwala dziś, bez przeprowadzenia szczegółowych badań, na dokonanie dokładnej weryfikacji zasobów muzeum. Szczegółowa i pogłębiona kwerenda muzealna (zasobów własnych, jak i innych instytucji muzealnych w kraju), biblioteczna (opierająca się o literaturę tematu, ale też o prasę z epoki jak i późniejszą, dotyczącą okresu wojny, w tym także obcojęzyczną) oraz archiwalną (cześć spuścizny po Grimmie znajduje się w Archiwum Państwowym w Toruniu, ale nigdy nie została przebadana pod kątem ikonografii dla strat wojennych) pozwoli na ustalenie nowej perspektywy badawczej, ale też pogłębienie stanu wiedzy, ujawnienie nowych faktów na temat zaginionych dzieł sztuki i ich losów.
Stworzenie cyfrowych kopii fototeki Grimma w postaci skanów, posłuży w późniejszym czasie także do innych badań związanych z historią muzeum toruńskiego. Zasoby te będą dostępne nieodpłatnie na miejscu dla wszystkich zainteresowanych.
Kwerendy planowane są w bibliotekach, archiwach i muzeach (w Złotowie, Chojnicach i Tucholi ) oraz instytucjach kultury, m.in. w Sępólnie Krajeńskim (biblioteka) i Wyrzysku, skąd muzeum zaraz po wojnie odzyskało wywiezione zbiory. Planuje się także poszerzenie poszukiwań na Człuchów i Nakło n. Notecią. Dla Wyrzyska najbliższym muzeum wartym uwzględnienia jest Muzeum w Pile. Równie koniecznym jest włączenie do poszukiwań placówek z ówczesnej siedziby władz wojewódzkich dla Torunia czyli Bydgoszczy – Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego oraz Archiwum Państwowego w Bydgoszczy. Być może niezbędne będą poszukiwania w innych archiwach (Archiwum Akt Nowych, Archiwum Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego) lub muzeach, jeśli pojawią się wiodące do nich tropy. W dalszej perspektywie, po zakończeniu tego etapu należałoby także sprawdzić ślady kolekcji w muzeach i/lub archiwach w Marburgu i Grasleben oraz centralnych archiwach w Berlinie, Hanowerze oraz Frankfurcie nad Menem, co jednak wykracza poza zakres kategorii kwerend krajowych.
Gwasz Karla Albertiego pokazujący fragment Torunia, na którym widać dwie krzywe wieże, 1790-1793. Reprodukcja wykonana w kwietniu 1942.
Elementy składowe zadania
1. Kwerendy archiwalne, biblioteczne, muzealne (dokumentacji własnej, w innych instytucjach m.in. bibliotece w Sępólnie Krajeńskim, muzeach w Złotowie, Chojnicach i Tucholi, Pile, Nakle n. Notecią, Bydgoszczy (Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego); Archiwum Państwowym w Toruniu i w Bydgoszczy, Archiwum Akt Nowych i Archiwum Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego w Warszawie oraz w Muzeum Wojska Polskiego i Archiwum Wojskowym w Warszawie, innych instytucjach do których mogą prowadzić ślady określone w wyniku kwerend i badań; zasobów ikonograficznych, prasy, literatury tematu itp.); porządkowanie i skompletowanie dokumentacji własnej.
2. Wybór fotogramów Kurta Grimma; wykonanie dobrej jakości skanów, pozwalających na dokonanie analiz ikonograficznych strat wojennych, w oparciu o przeprowadzone kwerendy; opracowanie digitalisów.
3. Opracowanie wyników kwerend.
Informacje na temat osób odpowiedzialnych za koordynację merytoryczną i organizację zadania
ZESPÓŁ:
Aleksandra Mierzejewska(AM), wicedyrektor ds. naukowych MOT; kwerendy i opracowanie danych z kwerend
dr Iwona Markowska(IM), doktor nauk humanistycznych w zakresie historii, pracownik Działu Historii i Dziejów Miasta Torunia MOT; kwerendy, opracowanie danych z kwerend
Jolanta Juźków(JJ), kustosz w Dziale Dokumentacji i Inwentaryzacji Muzealnej MOT; kwerendy i analiza oraz opracowanie digitalisów
Anna Kroplewska-Gajewska(AKG), historyk sztuki (KUL) i muzealnik (WSP UMK) starszy kustosz i kierownik Działu Sztuki Polskiej i Europejskiej MOT; analiza materiału ikonograficznego i danych zebranych w trakcie kwerend
dr hab. Piotr Birecki(PB), historyk sztuki; analiza materiału ikonograficznego i danych zebranych w trakcie kwerend
Mateusz Superczyński (MS)/ Beata Herdzin-Archiwum Państwowe w Toruniu; historyk
Małgorzata Baka(MB), specjalista –asystent dyrektora MOT; koordynator projektu, rozliczenie; historyczka sztuki, doktorantka w zakresie nauk o sztuce
Hubert Smolarek–Dział Promocji MOT, promocja zadania
Straty wojenne Muzeum Okręgowego w Toruniu w świetle dokumentacji fotograficznej Kurta Grimma – podsumowanie badań
W okresie od marca do grudnia 2017 r. realizowany był projekt „Straty wojenne Muzeum Okręgowego w Toruniu w świetle dokumentacji Kurta Grimma”, finansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Badanie polskich strat wojennych 2017”.
Celem projektu było przebadanie archiwum własnego i przeprowadzenie kwerend muzealnych, archiwalnych i bibliotecznych, w oparciu o tzw. „Fototekę Kurta Grimma”, która stanowiła punkt wyjścia do ustalenia stanu poniesionych w czasie wojny strat zbiorów muzeum toruńskiego. Wybrany do badań fragment „Fototeki Grimma” to zbiór klisz szklanych (ok. 70) i odbitek fotograficznych (ok. 300), przedstawiających wnętrza muzealne oraz pojedyncze dzieła sztuki, eksponowane w latach czterdziestych ubiegłego wieku w ówczesnym Städtisches Museum. Na zachowanych zdjęciach widnieją prawdopodobnie także zbiory Towarzystwa Naukowego Toruńskiego, znajdujące się w depozycie w muzeum, przekazanym jeszcze przed niemiecką okupacją. Zbiór ten nie został dotąd opracowany, a jego wartość do badania strat wojennych muzeum toruńskiego jest bezcenna.
W opracowaniu wyników kwerend autorstwa Piotra Bireckiego czytamy, że ok. 1920 r. pochodzący z Norymbergii Kurt Grimm „…pracując na rzecz hitlerowców przeniósł się do Torunia, prawdopodobnie zachęcony przez nazistów (…) i wietrząc dobry zarobek na terenach wcielonych do Rzeszy. W latach 1940-1944 pracował w zakładzie fotograficznym (…). Wykonywał (…) fotografie dla różnych wydawnictw, w tym do publikacji o Gdańsku i Pomorzu nadwiślańskim. (…) Mimo, że fotografie Grimma są dziś bezcennym źródłem ikonografii Torunia okresu okupacji nie należy zapominać, że zostały wykonane przez zwolennika i propagandystę nazizmu, który dobierał tematy tak, aby jak najlepiej i najkorzystniej pokazać „niemieckie dzieło na Wschodzie”. (…) jako fotoreporter wykonywał zdjęcia propagandowe dokumentujące hitlerowskie uroczystości, wizyty dygnitarzy w Toruniu, uwieczniał na fotografiach życie codzienne niemieckich obywateli, związków i stowarzyszeń.”
W czasie wojny Niemcy celowo niszczyli księgi inwentarzowe, katalogi i archiwum naukowe, co nie pozwala dziś, bez przeprowadzenia szczegółowych badań, na dokonanie dokładnej weryfikacji zasobów muzeum, a co było nadrzędnym celem prowadzonych badań. Mimo propagandowego charakteru zachowanej w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu dokumentacji fotograficznej Grimma, stanowi ona bezcenny materiał ikonograficzny. Obok widoków miasta i dokumentacji życia społecznego fotografie przedstawiały również wizerunki wnętrz muzealnych i znajdujących się w nich zbiorów, w tym przedstawienia pojedynczych dzieł malarstwa i rzeźb oraz rzemiosła artystycznego, co pozwoliło na przeprowadzenie badań proweniencyjnych, datowania czy ustalenia autorstwa dzieł zaginionych lub ich przynależności do różnych kolekcji muzeum toruńskiego, a tym samym do badań pogłębionych i weryfikacji strat w zakresie zbiorów artystycznych. Cześć spuścizny po Kurcie Grimmie znajduje się również w Archiwum Państwowym w Toruniu, ale nigdy nie została przebadana pod kątem ikonografii dla strat wojennych.
W czasie ewakuacji Niemców w 1944 roku, wiele cennych muzealiów, gromadzonych jeszcze w czasach pruskich i wcześniej, zaginęło lub zostało zniszczonych. Losy wielu z bezcennych dzieł są nieznane. Szczególne miejsce zajmuje tu m.in. zespół pięciu obrazów olejnych na desce pochodzących z pierwotnego wyposażenia Sali Sądowej Ratusza Staromiejskiego (od XVI wieku), przedstawiających sceny: „Sąd Salomona”, „Tablice X Przykazań” i „Chrystusa Sędziego Świata”, które zostały wywiezione latem 1944 r. do Marburga, a następnie do Garsleben, gdzie ślad po nich zaginął. Pozostałe dwa obrazy eksponowane są nadal w Sali Sądowej. Dzieła te znajdują się na liście Polskich Strat Wojennych prowadzonej przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
„Na fotografiach Kura Grimma – jak pisze Piotr Birecki – znajdujących się w dyspozycji Muzeum Okręgowego w Toruniu znajduje się kilkanaście zaginionych obiektów, które należy uznać za straty wojenne. Albumy Steinera i Carla Albertiego są wspólnymi stratami Muzeum Okręgowego i Archiwum Państwowego, bowiem w czasie wojny zostały zrabowane jako depozyt Archiwum przekazany Muzeum. (…). Straty Muzeum Okręgowego wymagają dalszych badań historycznych i archiwalnych.” – podkreśla Piotr Birecki.
Materiał ikonograficzny posłużył jako punkt odniesienia do przeprowadzonych kwerend muzealnych w Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Chojnicach, Muzeum Okręgowe im. Stanisława Staszica w Pile, Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle n. Notecią, archiwalnych w Archiwum Państwowym w Toruniu, Archiwum Akt Nowych w Warszawie i bibliotecznych m.in. w Bibliotece Publicznej w Sępólnie Krajeńskim. Skompletowano i uporządkowano dotychczasowo rozproszoną dokumentację oraz przygotowano opracowania kwerend, które posłużą w dalszym etapie do przygotowania publikacji książkowej. W ramach projektu wykonano skany odbitek fotograficznych, które posłużyły do weryfikacji stanu ilościowego i jakościowego oraz badań pogłębionych nad stratami w zakresie zbiorów artystycznych. Projekt realizowany był przez zespół pracowników MOT: Aleksandrę Mierzejewską, dr Iwonę Markowską, Annę Kroplewską-Gajewską, Jolantę Juźków, Małgorzatę Bakę oraz dr. hab. Piotra Bireckiego z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz przy wsparciu Beaty Herdzin i Mateusza Superczyńskiego z Archiwum Państwowego w Toruniu.
Raport końcowy (do pobrania) znajduje się w załączeniu pod tekstem:
Projekt finansowany ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Badanie polskich strat wojennych”.
