Muzeum Okręgowe w Toruniu jest miejską instytucją kultury, której organem założycielskim jest Gmina Miasta Toruń. Muzeum jest wpisane do Rejestru Instytucji Kultury i posiada osobowość prawną oraz do Państwowego Rejestru Muzeów pod numerem 34. Ogólny nadzór nad muzeum sprawuje minister właściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, a bezpośredni Prezydent Miasta Torunia w zakresie swoich kompetencji. Przy muzeum działa Rada Muzeum, składająca się z piętnastu członków, którzy powoływani i odwoływani są przez Prezydenta Miasta Torunia w trybie i na zasadach określonych w ustawie o muzeach.
Rys historyczny muzeum
Muzeum Okręgowe w Toruniu założone zostało w 1861 roku jako Städtisches Museum i należy do najstarszych i największych instytucji muzealnych działających nieprzerwanie do dziś w obecnych granicach Rzeczypospolitej Polskiej. Jest spadkobiercą dwóch towarzystw naukowych – niemieckiego Coppernicus Verein für Wissenschaft und Kunst oraz polskiego Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Pierwsze powstało na bazie utworzonego w 1839 roku towarzystwa, które zawiązało się w celu zebrania funduszy na rzecz wzniesienia pomnika Mikołaja Kopernika – Coppernicus Denkmal Verein. Główny trzon towarzystwa stanowili profesorowie toruńskiego gimnazjum. W 1855 roku Coppernicus Verein für Wissenschaft und Kunst rozpoczęło starania o utworzenie w Toruniu muzeum. Na jego miejsce wybrano gmach Ratusza Staromiejskiego. W lipcu 1861 roku z połączonych zbiorów Coppernicus Verein für Wissenschaft und Kunst, Gminy Miejskiej oraz darów i depozytów mieszkańców Torunia powstało Städtisches Museum (Muzeum Miejskie). Dodatkowo przeprowadzono dość szeroko zakrojoną akcję wśród obywateli miasta w celu pozyskania nowych dzieł sztuki i różnych, jak to nazywano, osobliwości. Chociaż zbiory muzeum można było oglądać dużo wcześniej, to jednak pierwsza, oficjalna wystawa została przygotowana i udostępniona zwiedzającym pod koniec 1861 roku.
Drugą instytucją, której zbiory stały się bazą pod zasób dzisiejszego Muzeum Okręgowego w Toruniu było Towarzystwo Naukowe w Toruniu. TNT powstało w 1875 roku i było jedyną polską organizacją na Pomorzu, której głównym zadaniem, obok prowadzenia badań historycznych było gromadzenie wszelkich pamiątek i zabytków związanych z przeszłością ziem pruskich. W 1876 roku powstało pierwsze, początkowo niewielkie muzeum towarzystwa. Mieściło się ono w wynajętym mieszkaniu przy ul. Łaziennej 6 (wówczas ul. Białej 70). Po 1920 roku Muzeum Miejskie, już jako polska instytucja nadal funkcjonowało jednak dopiero pod koniec 1930 roku udało się scalić zbiory muzeum z kolekcją Towarzystwa Naukowego w Toruniu, poprzez przejęcie zabytków TNT w długoterminowy depozyt. Po połączeniu obu zespołów, zabytki Muzeum Miejskiego podzielono na następujące działy: sztukę (dzieła malarstwa i rzeźby), archeologię, numizmatykę, rzemiosło artystyczne, grafikę i etnografię.
Warto dodać, że w zbiorach muzeum znalazły się także zabytki pochodzące z najstarszej toruńskiej instytucji, zajmującej się kolekcjonerstwem – biblioteki Gimnazjum Akademickiego (1594), w której gromadzono najróżniejsze „dziwne” i rzadkie przedmioty, okazy flory i fauny, ale także dzieła sztuki oraz instrumenty naukowe. W Domu Mikołaja Kopernika znajduje się m.in. XVII – wieczny cyrkiel Heweliusza, a w Dziale Archeologii wyjątkowe w skali Europy urny twarzowe.
W drugiej połowie lat 30. XX wieku muzeum nadal mieściło się na drugim piętrze Ratusza Staromiejskiego. W tym okresie podjęto starania o utworzenie Muzeum Narodowego (Muzeum Ziemi Pomorskiej), którego budowę rozpoczęto w 1935 roku na terenach przy ul. Chopina. Choć budynek był już na ukończeniu, plany przerwał wybuch II wojny światowej. Władze niemieckie skupiły się głównie na organizacji wystaw propagandowych, które prezentowano nie tylko w salach Ratusza, ale także na jego dziedzińcu i przed główną bramą wjazdową. Naziści pragnęli podkreślić niemieckość zagrabionych ziem, dlatego też utworzono Städtisches Gemäldegalerie, na której prezentowano dzieła artystów niemieckich, pochodzących głównie z regionu. U schyłku wojny spora część zbiorów została wywieziona do Niemiec, gdzie niektóre z bezcennych zabytków przepadły bezpowrotnie, m.in. XIV-wieczna gotycka rzeźba Matki Boskiej Brzemiennej.
Po zakończeniu II wojny światowej, jeszcze w 1945 roku reaktywowano Muzeum Miejskie (w kamienicy przy Rynku Staromiejskim 7) i odzyskano część zrabowanych eksponatów. Pod koniec 1946 roku instytucję ponownie ulokowano w Ratuszu Staromiejskim. W latach 40. XX wieku w muzeum istniało pięć działów: sztuki, grafiki, etnografii, archeologii i numizmatyki.
W 1950 roku placówkę przekształcono w Muzeum Pomorskie w Toruniu i zgodnie z przedwojennymi założeniami awansowano do rangi placówki ministerialnej. Pięć lat później, wskutek politycznych perturbacji obniżono jego rangę z rządowej na regionalną, przekazując we władanie Wojewódzkiej Radzie Narodowej w Bydgoszczy, która osłabiła jego rolę i przemianowała na Muzeum w Toruniu. 10 lat później instytucja zmieniła swoją nazwę na tę, pod którą znana jest obecnie – Muzeum Okręgowe w Toruniu.
Ostatnie dekady to okres dynamicznego rozwoju, modernizacji oraz zwiększania powierzchni wystawienniczych we wszystkich niemal oddziałach, których Muzeum Okręgowe w Toruniu posiada obecnie siedem. Prócz Ratusza Staromiejskiego – siedziby głównej – są to powstałe kolejno: w 1960 roku Dom Mikołaja Kopernika (w latach 2017–2018 poddany gruntownej rewitalizacji i modernizacji), w 1970 roku Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu w Kamienicy pod Gwiazdą, w 1989 Dom Eskenów (od 2011 roku po gruntownej rewitalizacji utworzono w nim Muzeum Historii Torunia), w 2003 roku Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika (rozbudowane i powiększone o sąsiednią kamienicę w 2013 roku), w 2015 roku Muzeum Toruńskiego Piernika znajdujące się w budynku dawnej fabryki pierników oraz w 2020 roku Muzeum Twierdzy Toruń.
Bardzo istotną rolę w funkcjonowaniu instytucji odgrywają również Dział Archeologii oraz Biblioteka Naukowa mieszczące się w kompleksowo wyremontowanym w 2010 roku budynku przy ul. św. Jakuba 20A.
Muzeum Okręgowe w Toruniu nadal intensywnie gromadzi zabytki, a obecnie ich liczba sięga 300 000 obiektów, co stanowi jedną z najliczniejszych kolekcji w Polsce.
Wszystkie budynki muzealne, zlokalizowane w obrębie zabytkowego Starego Miasta są wizytówką Torunia – jednego z najchętniej odwiedzanych przez turystów miast w Polsce, które od 1997 roku znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO.
Kalendarium
1854 utworzenie Coppernicus Verein für Wissenschaft und Kunst
1861 utworzenie Städtisches Museum
1875 utworzenie Towarzystwa Naukowego w Toruniu
1920 przemianowanie Städtisches Museum na Muzeum Miejskie
1935 rozpoczęcie starań o nadanie statusu Muzeum Narodowego (przerwanych wskutek wojny)
1945 reaktywacja Muzeum Miejskiego
1950 upaństwowienie Muzeum Pomorskiego w Toruniu
1955 obniżenie rangi z muzeum państwowego na regionalne
1960 otwarcie nowego oddziału Dom Mikołaja Kopernika
1964 ukończenie remontu Ratusza Staromiejskiego mającego na celu przystosowanie go w całości do potrzeb muzealnych
1965 przemianowanie instytucji na Muzeum Okręgowe w Toruniu
1970 otwarcie nowego oddziału Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu w Kamienicy pod Gwiazdą
1989 otwarcie nowego oddziału w Domu Eskenów, przystosowanego do potrzeb wystaw czasowych, pracowni i magazynów muzealnych
2003 otwarcie nowego oddziału Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika
2010 oddanie do użytku budynku przy ul. Św. Jakuba na potrzeby Biblioteki Naukowej oraz Działu Archeologii
2011 otwarcie nowej wystawy stałej w Domu Eskenów, utworzenie Muzeum Historii Torunia
2013 adaptacja drugiej kamienicy na potrzeby Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika
2015 otwarcie nowego oddziału Muzeum Toruńskiego Piernika
2018 otwarcie po rewitalizacji i aranżacji nowej wystawy stałej Domu Mikołaja Kopernika
2019 rozpoczęcie starań o nadanie statusu Muzeum Narodowego w Toruniu
2020 otwarcie nowego oddziału Muzeum Twierdzy Toruń
