Zespół rzeźb indyjskich z przedstawieniami Tirthankarów – nauczycieli dżinijskich (XI-XIII wiek), przywieziony z Indii przez Adama hrabiego Sierakowskiego w 1873 roku.
Tirthankarowie to nauczyciele i przywódcy duchowi dżinizmu – jednego z najstarszych systemów filozoficznych i religijnych Indii. Dżinizm w nowoczesnej formie powstał w Indiach około VI wieku p.n.e. w reakcji na silnie zrytualizowany braminizm. Zapoczątkował go Adinatha (Ryszabha). Religia ta opiera się na zasadach, których przestrzeganie ma prowadzić do wyzwolenia duszy. Najważniejszymi regularni są: właściwa percepcja, która rodzi się poprzez poznawanie nauk mistrzów i intuicję oraz właściwe postępowanie. Poprzez całkowitą kontrolę nad pożądaniem dusza może osiągnąć spokój, wyciszenie. Po osiągnięciu takiego stanu, poprzez zaprzestanie przyjmowania posiłków, można zakończyć doczesne życie, a wyzwolona dusza wzniesie się na szczyt świata. Dżinizm był znaczącą religią w XI i XII wieku, przed islamskim podbojem Indii. Dżiniści wierzą w możliwość wyrwania się z kręgu samsary – kołowrotu wcieleń, i osiągnięcia stanu wyzwolenia – mokszy. Wierzą, że świat nigdy nie powstał ani nigdy się nie skończy.
Dżinizm jest przede wszystkim systemem etycznym. Życie wyznawców dżinizmu reguluje zbiór zasad: ahinsa (która obejmuje również wegetarianizm) – powstrzymanie się od zadawania cierpienia wszelkim istotom żywym; asatja – powstrzymanie się od kłamstwa; asteja – to powstrzymanie się od kradzieży; abrahmaćarja – powstrzymanie się od cudzołóstwa (w przypadku mnichów i mniszek – powstrzymanie się od wszelkich stosunków seksualnych). Ostatnia zasada to aparigraha – powstrzymanie się od posiadania zbędnych własności (w przypadku mnichów i mniszek – powstrzymanie się od posiadania wszelkiej własności). Idea satagrahy, tj. biernego oporu, którą stosował Mohandras Kararnczand Mahatma Gandhi, uformowała się właśnie pod przemożnym wpływem dżinizmu. Liczbę wyznawców dżinizmu ocenia się obecnie na około 4,5-5 mln, z czego 97-98% w Indiach.
W zbiorach toruńskich znajduje się grupa cennych, datowanych na XI-XIII wiek, kamiennych stel związanych z kultem dżinizmu. Przedstawieni na nich zostali tirthankarowie – dżinistyczni nauczyciele i duchowi przywódcy. Są oni oświeconymi mistrzami, których zgodnie z tradycją było dwudziestu czterech. Słowo „jina” oznacza zwycięstwo. Tirthankarowie są bowiem wyzwolonymi duszami, które pokonały człowiecze przywiązania i nieczystość. Tirthankara ukazuje wyznawcom ideał: poszanowanie życia we wszelkiej formie, samodoskonalenie oraz wyzwolenie. Jest drogowskazem, w jaki sposób dojść do wyzwolenia. Mistrzowie ci są przedstawiani najczęściej na tronie, w statycznych pozach, w otoczeniu lwów lub jakszów (półbogów). Przedstawienia te cechuje ubóstwo ozdób, stereotypowe ukazanie postaci i hieratyczność. Sztuka dżinistyczna jest bardzo formalistyczna i mocno przywiązana do wzorców ikonograficznych. Wizerunki tirthankarów są bardzo podobne, dlatego każdy posiada symbol, dzięki któremu można go zidentyfikować.
Na stelach ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu ukazanych zostało czterech mistrzów. Tirthankara Ryszabha, zwany Adinatha, jest wedle tradycji dżinistycznej uważany za jedną z inkarnacji Wisznu. Jego symbolem jest byk. Uważany za pierwszego tirthankarę, który dał ludzkości narzędzia, technikę, rzemiosło, zwyczaje, rytuały itp. oraz ustanowił prawa. Był pierwszym władcą świata, ale także dawcą kultury i nauczycielem, ustanowił porządek społeczny. Kolejnym, przedstawionym na stelach bóstwem jest tirthankara Padmaprabhu, zwany Suprabhu, którego symbolem jest lotos. Parśwa, przedostatni z tirthankarów, założył zakon ascetów, który posiadał 8 ośrodków na terenie Indii. Jego uczniem był wielki mistrz dżinijski, Wardhamana zwany Mahawirą. Głowę Parśwy osłania podczas medytacji swoim kapturem władca wężów Dharanendra. Ostatni z tirthankarów to Wardhamana Mahawara. Według tradycji dżinijskiej, uważany za inkarnację Wisznu. Wardhamana Mahawira był reformatorem starej religii. Żył współcześnie z Buddą (około VI—V wieku p.n.e.). Jego symbolem jest lew.
Omawiane rzeźby zostały kupione w 1873 roku w Indiach przez Adama Sierakowskiego. W 1966 roku wnuk Adama – Andrzej Sierakowski sprzedał je Tadeuszowi Wierzejskiemu, a ten podarował Muzeum Okręgowemu w Toruniu. Zabytki związane z kultem dżinistycznym zdarzają się w polskich kolekcjach muzealnych wyjątkowo. Tylko w toruńskim Muzeum można podziwiać ich tak bogaty i rzadki zbiór, liczący sobie niemal tysiąc lat.
Katarzyna Paczuska
Muzeum Okręgowe w Toruniu
Dział Kultur Pozaeuropejskich
