W zbiorach Działu Archeologii Muzeum Okręgowego, pod numerem MT/A/973-7, znajduje się gliniana pisanka. Jest to znalezisko luźne, bez kontekstu archeologicznego, przekazane do zbiorów Muzeum w 1938 roku przez Bolesława Rafalskiego z Gniewu. Można przypuszczać, że pochodzi właśnie z okolic Gniewu. Pisanka ma kształt regularnego kurzego jaja, o wysokości 4,1 cm. i średnicy 3,4 cm. Pokryta jest jasnozielonym szkliwem, na powierzchni którego znajduje się ornament w postaci białych nieregularnych, biegnących w różnych kierunkach, linii. Dolna partia pisanki jest spłaszczona i ma niewielki otwór. W środku znajduje się pojedynczy kamyk lub gliniana kulka. Potrząsanie pisanką wywołuje grzechoczący dźwięk.
Pisanki będące glinianym naśladownictwem jajek powstawały najprawdopodobniej w wyniku stosowania dwóch różnych metod. Pierwsza polegała na wyklejaniu pisanek z taśm glinianych. Druga natomiast na formowaniu ich na rdzeniu woskowym. Pisanki wykonane metodą na wosk tracony miały bardzo regularny, owalny kształt. Po wylepieniu, pisanki suszono, a następnie wypalano. Kolejną czynnością było szkliwienie polegające na pokryciu pisanek gęstą masą przyrządzoną ze sproszkowanego szkła wymieszanego z wodą lub zanurzenie w masie szklanej i ponowne wypalenie. Na zdobione w ten sposób pisanki, dodatkowo nanoszono jeszcze ornament. Często były to, innego koloru niż czerep, wtapiane nitki szklane, biegnące poprzecznie do osi jaja, które nierzadko przerywano rylcem prowadząc go w górę lub w dół, prostopadle do naniesionych linii. W ten sposób uzyskiwano, najczęściej występujący na pisankach, ornament w postaci „drzewa życia”.
Jajka gliniane najprawdopodobniej importowano z Rusi Kijowskiej, gdzie odkryto wysoce rozwinięte warsztaty garncarskie, w których z powodzeniem stosowano techniki polewania szkliwem naczyń i płytek ceramicznych. Uważa się, iż wytwarzanie pisanek z dwu-, a nawet trzybarwną polewą było boczną gałęzią produkcji płytek.
Na Kijowszczyźnie szkliwione pisanki były produkowane od końca X po XIII wiek. Na terenie ziem polskich najwcześniejsze okazy datowane są na wiek XI, jednak najliczniej występują w wieku XII. Ścisłe określenie chronologii naszej pisanki jest niemożliwe ze względu na brak jakichkolwiek wyznaczników chronologicznych. Można przyjąć, iż najprawdopodobniej pochodzi z XII wieku.
Na obszarze ziem polskich pisanki występują zarówno na obiektach osadniczych (osady, grodziska) jak i na cmentarzyskach szkieletowych (groby). Zdecydowana większość pochodzi właśnie z nekropolii. Z obserwacji wynika, iż pisanki nie stanowiły jedynego elementu wyposażenia zmarłego. Obok nich, w pochówkach znajdowano wiele innych przedmiotów, np. kolczyki, kabłączki skroniowe, pierścionki, paciorki szklane i z kamieni półszlachetnych, a także elementy uzbrojenia. Można stwierdzić zatem, iż pochówki w wypełnisku których znajdowano pisanki należały do wyjątkowych na cmentarzysku. Były to zespoły grobowe bogato i bardzo bogato wyposażane. Niewątpliwie już same szkliwione jajka zaliczyć należy do grupy przedmiotów o znacznej wartości materialnej.
Zaskakujących informacji dostarczyły obserwacje dotyczące wieku obdarowanych pisankami zmarłych. Odsłonięto je w grobach zawierających szczątki dzieci, ale także w pochówkach osób dorosłych, zarówno żeńskich, jak i męskich. Fakty te skłaniają do zastanowienia się nad funkcją pisanek. I tak, widzi się w nich zabawki-grzechotki, amulety lub też przedmioty magiczne. Jednak w świetle przytoczonych danych wydaje się, iż uznanie pisanek wyłącznie za zabawki i łączenie ich z dziećmi jest bezpodstawne. Obecność ceramicznych jajek pokrytych szkliwem w grobach osób dorosłych, szczególnie mężczyzn, prowadzi do wniosku, iż pisanki musiały mieć znaczenie kultowe. Pełniły niewątpliwie niebagatelną rolę w obrzędach i zabiegach magicznych.
Jajko na przestrzeni wieków odgrywało niezwykłą rolę w świadomości wielu ludów. Postrzegane było jako symbol życia. Łączono je z wyobrażeniami o początkach wszechświata. W mitologii egipskiej pierwszy bóg wykluł się z jaja, podobnie bóg-stwórca Brahma narodził się z błyszczącego jajka. W mitach syberyjskich i indonezyjskich z jaja upuszczonego do praoceanu powstaje świat. Analogiczne wyobrażenia rozpowszechnione były w wierzeniach wielu społeczeństw pierwotnych. W obrzędowości ludowej jajko, w którym tak łatwo można dostrzec rozwijające się nowe życie, było symbolem płodności, ale także zdrowia, szczęścia, piękna i rozkwitu. Miało również zapewniać pomyślność w domu i życiu rodzinnym. Dlatego wykorzystywano je w zwyczajach weselnych jak i tych związanych z narodzinami i chrztem dziecka. Panna młoda, wstępując do domu małżonka, rozbijała na progu jajko lub wypijała jego zawartość. Wszystko po to, aby ustrzec się od bezpłodności. W przypadku narodzin dziecka, jajka używano jako środka oczyszczenia. I tak w Rosji poddawano ablucji wodą z jajkiem nowo narodzone dziecko oraz wszystkich obecnych przy porodzie. W Tunisie zaś, nad głową położnicy wieszano skorupki jaj.
Wiarę w właściwości oczyszczające jajka wykorzystywano również w lecznictwie ludowym. W celu uzdrowienia chorego toczono po jego ciele jajko, które miało przejąć i zamknąć w sobie chorobę. Natomiast toczenie po zwierzętach hodowlanych miało sprawić, iż staną się dorodne, pełne i okrągłe. Jajko pełniło także funkcję apotropeiczne. Wierzono mianowicie, iż neutralizuje wszelkie „złe spojrzenia” i „uroki”. Aby się przed nimi uchronić zakopywano skorupki, jajka czy też ich gliniane lub kamienne naśladownictwa, na polach, w ogrodach albo wmurowywano je w ściany domów. Być może niektóre z nich stanowiły ofiary zakładzinowe, co dowodzi z kolei wiary w ich niezwykłą magiczną moc mogącą zapewnić domowi i jego mieszkańcom szczęście, dostatek i pomyślność. Zakopywanie jajek i pisanek w ziemi wiąże się również z pogańskim świętem wiosennym, kiedy to ofiarowano je ziemi, aby spotęgować jej urodzajność.
Z przytoczonych wyżej przykładów występowania pisanek w grobach wynika, że odgrywały także niebagatelną rolę w kulcie zmarłych. Zwyczaj wkładania jajek lub pisanek do grobów poświadczony jest w materiale archeologicznym z wielu nekropolii wczesnośredniowiecznych. Wyposażając zmarłych w jajka lub w ich gliniane naśladownictwa wierzono prawdopodobnie, iż siła i magia drzemiące w jajku będą chronić spokój zmarłego, a zarazem odstraszać złe moce. Obecność jajek w grobach można tłumaczyć także głęboko zakorzenioną wiarą w odradzające się życie. Jajko, które jest nośnikiem życia, niesie z sobą nadzieję na odrodzenie, zmartwychwstanie i życie wieczne.
Obok tradycji wkładania pisanek do grobów praktykowano również zwyczaj obdarowywania zmarłych jajkami kładzionymi, wraz z innymi potrawami, na mogiłach. Praktyki takie, znane niemal na całym świecie, miały miejsce w ważne dla danej społeczności dni roku.
Violetta Stawska
Muzeum Okręgowe w Toruniu
Dział Archeologii
