Uzbrojenie używane przez członków zakonu krzyżackiego oraz zobowiązanych do służby zbrojnej mieszkańców krzyżackiego władztwa w Prusach nawiązywało do zachodnioeuropejskich trendów. Na kształt stosowanego wyposażenia wpływały nie tylko jego ceny, ale także występowanie lokalnych odmian niektórych rodzajów broni. W zbiorach naszego Muzeum można znaleźć podstawowe elementy wyposażenia średniowiecznego rycerstwa. Poniżej prezentujemy przegląd kilku wybranych przykładów wraz z charakterystyką.
Podstawowym rodzajem średniowiecznej broni białej były niewątpliwie miecze. Ponieważ była to swego rodzaju broń symboliczna, oznaczająca przynależność do stanu rycerskiego, stanowiła stały element wyposażenia braci rycerzy w zakonie krzyżackim.
Wygląd miecza zależał głównie od zmian zachodzących w używanym uzbrojeniu ochronnym. Jako podstawowe narzędzie do walki wręcz musiał być przede wszystkim funkcjonalny. W XIII wieku nastąpiło wydłużenie głowni miecza nawet do około 100 cm oraz wydłużenie rękojeści. Tak zwane miecze długie ważyły wówczas do około dwóch kilogramów. W połowie XIV wieku miecze zaczęły zyskiwać zwężone ku dołowi głownie. Z kolei XV-wieczne miecze dwuręczne mogły sięgać nawet do 120 cm. Ze względu na swoje rozmiary noszone były troczone do pasa pod kątem. Połowa XV stulecia przyniosła kolejne zmiany, a więc poszerzenie głowni i zmniejszenie rozmiarów miecza.
Obok kowala wykuwającego głownię nad produkcją mieczy pracował także mieczownik, który oprawiał rękojeść, wyważał miecz i dopasowywał pochwę. Najważniejsze wytwórnie mieczy działały w Norymberdze, Pasawie, Wiedniu i Solingen.
Jako najpospolitszą broń drzewcową można z kolei określić włócznię, która na terenie władztwa zakonu krzyżackiego w Prusach używana była jeszcze w XV wieku. Składała się z drzewca o długości od 2 do 2,5 metra oraz żelaznego grotu i używana była do walki wręcz.
Bracia rycerze zakonu krzyżackiego stosowali lokalną odmianę włóczni – tzw. sulicę, charakteryzującą się krótszym (do 1,5 m) drzewcem oraz krótszym i mniej masywnym od klasycznej włóczni grotem. Wśród broni obuchowej, służącej do walki wręcz na krótkim dystansie, najpopularniejszy był topór, składający się z jednosiecznego żeleźca i trzonu. Toporami walczyli przede wszystkim zwoływani pod oręż mieszkańcy krzyżackiego władztwa, a prawdopodobnie także służba zakonna (fot. 6).
Wśród średniowiecznych hełmów można wyróżnić wiele typów, których dostępność i popularność zależała w pewnej mierze od ich ceny. Najpospolitsze na terenie władztwa zakonu krzyżackiego w Prusach były hełmy stożkowate, używane od XIII do XV wieku.
Stanowiły element uzbrojenia nie tylko zakonnej służby, ale i niektórych braci rycerzy. Funkcjonowały w dwóch lokalnych odmianach, jako tzw. hełmy pruskie oraz hełmy spiczaste. W Prusach używane były także hełmy garnczkowe oraz tzw. kapaliny, czyli hełmy w kształcie kapelusza. Z kolei w połowie XIV wieku pojawił się nowy typ hełmu, wyposażonego w osłaniającą twarz przyłbicę. Jego popularnym w Prusach typem był tzw. psi pysk, używany przede wszystkim przez walczących konno.
Warto wspomnieć, że w zbiorach naszego Muzeum znajdują się także używane przez konnych jeźdźców ostrogi. Mogły być one wyposażone w bodziec kolcowy lub, bardziej bezpieczny dla konia pod względem ewentualnych ran, bodziec gwiaździsty.
Na terenie władztwa zakonu krzyżackiego w Prusach używano także broni miotającej. W 2. połowie XIV i pierwszych dziesięcioleciach XV wieku stosowano urządzenia miotające kamiennymi kulami, tzw. puszki lub bombardy. Ponieważ pociski wytwarzano techniką ciosania z głazów narzutowych, ich produkcja była tańsza niż pocisków odlewanych (fot. 11 i 12). Przemiany technologiczne, jakie nastąpiły w XV wieku, przyniosły za sobą zwiększanie efektywności oraz nowe typy broni miotającej.
Zainteresowanych średniowiecznym uzbrojeniem odsyłam do literatury: Krzysztof Kwiatkowski, Wojska zakonu niemieckiego w Prusach 1230-1525. Korporacja, jej pruskie władztwo, zbrojni, kultura wojny i aktywność militarna, przy współpracy Marii Molendy, Toruń 2016.
Alicja Sumowska
Dział Historii i Dziejów Miasta Torunia
Muzeum Okręgowe w Toruniu
