W 2020 roku mija 50 lat od powstania Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu, oddziału Muzeum Okręgowego w Toruniu. Rocznica ta jest pretekstem do przypomnienia postaci legendarnego kolekcjonera, marszanda i donatora, dzięki któremu muzeum to zostało powołane do życia. Od pierwszego swego daru dla Muzeum Miejskiego w Bydgoszczy w 1923 roku do słynnego legatu dla Zamku Królewskiego w Warszawie w 1974 roku, Tadeusz Wierzejski nieprzerwanie przez pół wieku wzbogacał wspaniałymi darami liczne kolekcje muzealne i biblioteczne. Gromadząc swoje zbiory przez dwudziestolecie międzywojenne, czas okupacji i PRL-u stworzył wybitną i różnorodną kolekcję dzieł sztuki. Dzięki jego działalności donatorskiej i antykwarycznej do polskich muzeów trafiły wyjątkowe zabytki sztuki polskiej, europejskiej i azjatyckiej.
Tadeusz Jakób Wierzejski urodził się 12 września 1892 roku w Stanisławowie. Był synem Marii z domu Stesłowicz i Józefa Wierzejskiego. Rodzina jego wywodziła się z drobnej szlachty zaściankowej. Józef Wierzejski, pradziad Tadeusza, pracował w Skale na Podolu jako urzędnik skarbowy lub leśniczy. Ojciec był cenionym dziennikarzem „Kuriera Stanisławowskiego” , urzędnikiem miejskim oraz społecznikiem. Krewnym jego był wybitny krakowski zoolog – profesor Antoni Wierzejski. Miał dwie młodsze siostry – Zofię i Helenę.
Z archiwum Pawła Czopińskiego
W cesarsko-królewskim Stanisławowie Tadeusz Wierzejski ukończył gimnazjum i zdał maturę. Wzorem swego ojca studia prawnicze rozpoczął na Uniwersytecie Franciszkańskim we Lwowie, finalizując je 14 maja 1914 roku egzaminem rządowym prawno-historycznym. W czasie I wojny światowej służył w armii austriackiej na froncie włoskim oraz wschodnim. Zwolniony ze służby w 1918 roku wstąpił do wojsk polskich, gdzie w randze porucznika brał udział w obronie Lwowa, za co odznaczono go Honorową Odznaką „Orlęta”. W dniu 1 czerwca 1919 roku został awansowany do stopnia kapitana.
W 1921 roku na dwa lata związał się z Bydgoszczą. Wtedy też zaczął działać czynnie jako antykwariusz, kolekcjoner i darczyńca. 30 grudnia 1921 roku doszło do wymiany dzieł sztuki pomiędzy Tadeuszem Wierzejskim a Muzeum Wielkopolskim w Poznaniu. W zamian za obrazy Maxa Slewogta „Portret oficera na koniu”, Fritza von Uhde „Ukrzyżowanie Chrystusa” oraz Wilhelma Trűbnera „Widok jeziora w Górnej Bawarii” kolekcjoner przekazał do zbiorów muzeum poznańskiego cztery kartony Jana Matejki do polichromii Kościoła Mariackiego w Krakowie. Wtedy też wraz ze znakomitym przedsiębiorcą bydgoskim i kolekcjonerem Otto Pfefferkornem udostępnili ze swoich kolekcji meble, dywany i porcelanę na wystawę inaugurującą działalność Muzeum Miejskiego w Bydgoszczy w 1923 roku. Pokłosiem tej wystawy był dar dla muzeum bydgoskiego – XVIII-wieczny pas kontuszowy wykonany w Lyonie.
Po powrocie do Lwowa, chcąc pogłębić swą wiedzę z dziedziny historii sztuki, Tadeusz Wierzejski rozpoczął studia na Uniwersytecie Jana Kazimierza. Od tego momentu datuje się też jego długoletnią przyjaźń ze słynnym archeologiem – profesorem Kazimierzem Michałowskim. Odbył także specjalistyczne kursy w Niemczech i Austrii. Lata spędzone we Lwowie Tadeusz Wierzejski poświecił całkowicie zawodowi antykwariusza i rozwojowi swojej kolekcjonerskiej pasji. Prowadził tam antykwariat „Lamus” przy ulicy Romanowicza 10, należał do kongregacji kupieckiej, a także był biegłym do spraw sztuki w Okręgu Sądowym Lwowskim. Od 1932 roku mianowano go kierownikiem Lwowskiej Hali Licytacyjnej Ska z o.o. znajdującej się przy ulicy Halickiej 19.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego Tadeusz Wierzejski niejednokrotnie wypożyczał swoje dzieła sztuki na licznie organizowane ekspozycje, m.in. „Wystawę starych mistrzów lwowskich do roku 1894” (Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych we Lwowie, 1924), „Wystawę sztychów i mebli angielskich z XVIII wieku” (Muzeum Przemysłu Artystycznego, Lwów 1931) czy „Wystawę żydowskiego przemysłu artystycznego” (Muzeum Przemysłu Artystycznego, Lwów 1933). Kolejnymi wystawami, w których organizację włączył się Tadeusz Wierzejski były: „Pamiątki po Ignacym Krasickim na tle epoki” (Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Lwów 1935) i „Martwa natura w malarstwie polskim” (Instytut Propagandy Sztuki, Warszawa 1939).
W okresie międzywojennym Wierzejski prowadził szeroką sprzedaż dzieł sztuki za pośrednictwem swojego lwowskiego antykwariatu. Warto wspomnieć, że w 1928 roku Towarzystwo Przyjaciół Wawelu zakupiło od niego i ofiarowało Państwowym Zbiorom Sztuki na Wawelu szachownicę należącą niegdyś do Króla Zygmunta III Wazy. Do zbiorów wawelskich trafił także dzban habański z herbem Leliwa oraz XVII-wieczny szyszak karacenowy zakupiony w 1935 roku. Tadeusz Wierzejski sprzedawał też zabytki do Muzeum Śląskiego w Katowicach. Były to m.in. pastel Leona Wyczółkowskiego „Kaczeńce”, akwarela Stanisława Noakowskiego „Wnętrze”, akwaforta Jana Piotra Norblina „Pierwszy Piast”, autolitografia Ferdynanda Ruszczyca „Fragment kościoła” oraz liczny zbiór porcelany, szkła i tkanin. Współpraca rozwijała się również z Muzeum Narodowym w Warszawie, które w 1937 roku zakupiło obraz „Pokłon pasterzy” J. Haintza, pochodzący z dawnej kolekcji Dzieduszyckich-Miączyńskich. W owym czasie wiele obiektów sprzedał lub podarował Tadeusz Wierzejski Muzeum Lubomirskich we Lwowie. Wymienić tu należy XVI-wieczny obraz „Madonna z Dzieciątkiem”, podarowany w 1927 roku, zbiór kilkunastu exlibrisów oraz „Modelkę” Wojciecha Weissa. Do Zakładu Narodowego im. Ossolińskich w latach 1925–1935 trafił z jego antykwariatu zbiór miniatur autorstwa m.in. Charlesa Bechona czy Karla Mainellego.
Jako bardzo znany antykwariusz Tadeusz Wierzejski utrzymywał żywe kontakty z wybitnymi kolekcjonerami: Feliksem Jasieńskim, profesorem Włodzimierzem Kulczyckim, Józefem Stieglitzem.
Wybuch II wojny światowej zastał Tadeusza Wierzejskiego we Lwowie, skąd po wkroczeniu Armii Czerwonej wyjechał do Krakowa. Decyzja ta podyktowana była faktem, że będąc oficerem rezerwy obawiał się represji ze strony sowieckiej. W Krakowie nie porzucił dotychczasowej działalności, kontynuował ją prowadząc antykwariat przy ulicy Stradom 18. Sprawował ponadto funkcję komisarycznego zarządcy fabryki farb i lakierów oraz fabryki win owocowych. Został również komisarycznym zarządcą antykwariatów pożydowskich, po karnym usunięciu z tego stanowiska Pietera Mentena. Swoje przedwojenne zbiory odzyskał po zajęciu Lwowa przez armię niemiecką, wywożąc je w 1942 roku i deponując w Muzeum Narodowym w Warszawie. Wśród nich znalazły się obrazy Piotra Michałowskiego, Aleksandra i Maksymiliana Gierymskich, jak również akwarele Wilibalda Richtera. Wtedy też pojawił się plan zakupu w Warszawie kamienicy, urządzenia jej własnymi zbiorami i przekazania w przyszłości Muzeum Narodowemu w Warszawie. W okresie okupacji pomagał także synowi znanego krakowskiego antykwariusza Abrahama Stieglitza – Jakubowi, który po ucieczce z Generalnej Guberni zamieszkał w jego lwowskim mieszkaniu. Prowadził też szeroko zakrojoną działalność dobroczynną.
Podczas II wojny światowej Wierzejski należał do Armii Krajowej. Jego bezpośrednim przełożonym był szef działu łączności Antoni Hniłko ps. Bomba. Po ucieczce Niemców z Krakowa w 1945 roku wraz z profesorem Adolfem Szyszko-Bochuszem zajmował się zabezpieczaniem opuszczonego, ale pełnego dzieł sztuki Zamku Wawelskiego. Został wówczas p.o. zarządcy zamku. Równolegle z działalnością na Wawelu prowadził Wierzejski antykwariat przy Rynku Głównym.
W połowie marca 1945 roku zmuszony został do opuszczenia Krakowa. NKWD w czasie przeszukania znalazło w piwnicznej skrytce w prowadzonym przez niego salonie antykwarycznym skrzynkę ze zdeponowanymi w niej przedmiotami pochodzącymi z Katynia. Rewizja ta miała miejsce w czasie aresztowań profesora Jana Z. Robla i jego współpracowników. Wierzejski zagrożony aresztowaniem przeniósł się wówczas do Warszawy włączając się jednocześnie w akcję rewindykacyjną na Pomorzu.
Za zabezpieczenie polskiego mienia artystycznego 28 kwietnia 1948 roku na wniosek Ministra Kultury i Sztuki został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.
Z archiwum Pawła Czopińskiego
Od czerwca 1946 roku przy sądzie apelacyjnym w Warszawie pełnił funkcję biegłego sądowego w zakresie dzieł sztuki i przemysłu artystycznego. Od 1950 roku był również ekspertem Polskiej Izby Handlu Zagranicznego, a w latach 1950–1951 pracował jako rzeczoznawca w Desie. W październiku 1951 roku został pracownikiem Działu Muzeów Podopiecznych Muzeum Narodowego w Warszawie oraz brał w tym czasie udział w urządzaniu Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie i pałacu w Jabłonnie. Pozostawał na tym stanowisku do marca 1957 roku, kiedy to z przyczyn zdrowotnych zrezygnował z zajmowanej funkcji.
Kataklizm II wojny światowej oraz wydarzenia powojenne sprawiły, iż wiele kolekcji prywatnych rozgrabiono, zniszczono lub znacjonalizowano. Znakomite przedwojenne zbiory Bernarda Gutnajera, Abe Gutnajera czy Jakuba Klejmana, z racji pochodzenia ich właścicieli, zostały z małymi wyjątkami utracone bezpowrotnie. Kolekcje arystokratyczne rozgrabiono lub przekazano muzeom. Wyjątkowo, jak w przypadku Alfreda Potockiego, zostały wywiezione przez ich właściciela za granicę. Prawne uregulowania przez cały okres PRL-u działały na niekorzyść prawowitych właścicieli prywatnych. Przemiany ekonomiczno-społeczne, które wtedy nastąpiły zagroziły zjawisku kolekcjonerstwa. Przez niemal pół wieku kolekcjonerska działalność osób prywatnych przestała istnieć w świadomości ludzkiej, a jej rola w życiu kulturalnym została całkowicie zmarginalizowana. Antykwariaty znacjonalizowano lub zamknięto. Wyjątek w owym czasie stanowiła działalność Tadeusza Wierzejskiego. Jego kolekcja tworzona przez cały niemal okres dwudziestolecia międzywojennego i okupację nie tylko ocalała, ale uległa znaczącemu powiększeniu. To właśnie Tadeusz Wierzejski dzięki swej pasji kolekcjonerskiej i szerokiej działalności antykwarycznej stał się jednym z najznakomitszych i najhojniejszych donatorów w powojennej Polsce. Do Muzeum Narodowego w Warszawie już w latach 1946–1949 trafiły w formie zakupów obrazy: Davida Vincbonsa „Pejzaż parkowy z grupą myśliwych prezentujących damom trofea”, Christiana Seybolda „Portret chłopca”, Artura Grottgera „Portret Marii Sawiczewskiej”, Jana Rustema „Portret własny”, Józefa Brandta „Odbicie jasyru”, akwarele Wilibalda Richtera czy cykl grafik „Apokalipsa” autorstwa Albrechta Dürera. Muzeum Narodowe w Poznaniu w latach 1957–1962 nabyło obrazy Adriaena van Ostade „W karczmie”, Isaaca van Ostade „Na zamarzniętym kanale”, Jusepe de Ribery „Świety Augustyn z chłopcem”, Simona Luttiychuysa „Martwa natura”. Jednak antykwariusz nie ograniczał się jedynie do sprzedaży zabytków zainteresowanym muzeom. Zaczął obdarowywać instytucje muzealne licznymi dziełami sztuki. I tak do Muzeum Narodowego w Warszawie na przestrzeni trzydziestu lat przekazał ogromny zbiór zabytków, w tym obraz Tomasza Antoniego Lisiewicza „Studium siwego mężczyzny”, Marcella Bacciarellego „Portret Stanisława Augusta w stroju koronacyjnym”, szkic olejny Aleksandra Gierymskiego „Sjesta włoska”. Pod koniec lat czterdziestych Muzeum Historii i Sztuki w Łodzi obdarował dziełem Maksa Pechsteina „Monte Carlo”. W 1960 roku do Muzeum Narodowego we Wrocławiu trafiło zaginione dzieło Michaela Willmanna „Droga na Golgotę”, „Portret młodzieńca z goździkiem” nieznanego szesnastowiecznego malarza francuskiego oraz w 1963 roku dzieło Olgi Boznańskiej „Autoportret z japońską parasolką” – będące wcześniej częścią kolekcji Tadeusza Litawińskiego. Obraz Pierra Bonarda „Pejzaż z kąpiącymi się” został podarowany w 1964 roku Muzeum Narodowemu w Poznaniu. Z kolei Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie otrzymało XVII-wieczny buzdygan należący według tradycji do hetmana Stanisława Jabłonowskiego. Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie w Łazienkach wzbogacił się o zbiór zabytków nawiązujących do osoby króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Muzeum Świętokrzyskie w Kielcach za sprawą donacji kolekcjonera powiększyło swoje zbiory o obrazy Władysława Podkowińskiego „Nowa Słupia” i Olgi Boznańskiej „W pracowni artystki”. Natomiast Muzeum Zamkowe w Malborku obdarował wydanymi w latach 1646–1647 dwoma starodrukami gdańskimi J. Sobieskiego „Commentatorium Chotinensis Belli” oraz J. D. Sulikowskiego „Commentarius brevis rerum Polonicarum”, a także bursztynową figurką bogini Kwan-Yin. Tadeusz Wierzejski w roku 1966 przekazał dwie wielkie donacje. Pierwsza z nich objęła kolekcję sztuki Dalekiego Wschodu ofiarowaną Muzeum Okręgowemu w Toruniu. Druga, zawierająca 156 obiektów porcelany miśnieńskiej, trafiła na Zamek Królewski na Wawelu. Wśród eksponatów znalazła się kamionka böttgerowska, porcelana ze zdobnictwem w stylu J. G. Höroldta, obiekty porcelanowe z dekoracją europejską i orientalną, a także elementy serwisów herbowych. Dopełnieniem daru były meble oraz portret Marii Józefy, córki króla Augusta III autorstwa Maurice Quentin de Latour. Kolejne dzieła sztuki powiększyły kolekcje mniejszych placówek muzealnych. Muzeum Jana Ignacego Kraszewskiego w Romanowie wzbogaciło się o „Portret Dantego” namalowany przez nieznanego autora, natomiast medal z wizerunkiem Olbrachta Łaskiego został częścią zbiorów Muzeum Miejskiego we Wrocławiu. W 1974 roku ciężko chory już Tadeusz Wierzejski najcenniejszą część swojej kolekcji przekazał na rzecz nieodbudowanego jeszcze Zamku Królewskiego w Warszawie. Ostatnim darem stał się zbiór 28 sztuk szkła secesyjnego, który ofiarował Muzeum Podlaskiemu w Białymstoku.
O klasie zbiorów Tadeusza Wierzejskiego świadczą dzieła sztuki, które ze względu na swoją wyjątkową wartość historyczną i artystyczną zostały wpisane do rejestru zabytków Miasta Warszawy 16 grudnia 1970 roku. Na wykazie dołączonym do tego dokumentu znajdowały się między innymi obrazy Cornelisa Gysbrechtsa, Puvisa de Chavennesa, Christiana Luyksa, Tadeusza Makowskiego, Leona Wyczółkowskiego, Piotra Michałowskiego, a także wiele obiektów rzemiosła artystycznego i broni.
Oprócz działalności o charakterze typowo antykwarycznym Tadeusz Wierzejski, wykorzystując swoją rozległą wiedzę z dziedziny sztuki, uczestniczył w licznych projektach wydawniczych. Był między innymi współautorem, wraz z Marią Kałamajską-Saeed, książki poświęconej kobiercom wschodnim pochodzącym głównie z zasobów Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, z kolekcji prywatnej Tadeusza Wierzejskiego oraz innych kolekcjonerów. Obiekty z jego kolekcji pojawiały się również w publikacjach dotyczących porcelany, meblarstwa i zegarów.
Za swoje zasługi został odznaczony w 1956 roku Złotym Krzyżem Zasługi za całokształt pracy zawodowej, a w roku następnym Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Otrzymał również Złotą Odznakę Zasłużonego Działacza dla Miasta Krakowa, Medal Miasta Torunia oraz Medal za zasługi dla województwa bydgoskiego.
Tadeusz Wierzejski zmarł po długiej i ciężkiej chorobie 13 września 1974 roku. Pochowany został w kwaterze rodzinnej na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie.
Paweł Czopiński
Muzeum Okręgowe w Toruniu
Dział Kultur Pozaeuropejskich
