Piernik jest jednym z wyjątkowych symboli Torunia rozpoznawalnych zarówno w kraju jak i na świecie. Obok postaci najsłynniejszego mieszkańca Torunia – Mikołaja Kopernika, to właśnie piernik toruński, ze swą tradycją, jakością i oryginalnością, stanowi historyczne dziedzictwo mieszkańców grodu nad Wisłą. Depozytariuszem wypracowanego przez stulecia dorobku minionych pokoleń jest Muzeum Okręgowe w Toruniu, które bada i opracowuje piernikarską tradycję Torunia już od początku XX wieku.
„Piernik, to ciasto z mąki i miodu, niewątpliwie od najdawniejszych czasów znane w Polsce i nazywane miodownikiem, a od przyprawy korzennej, czyli pieprznej, po staropolsku piernej, zwane piernikiem” – pisał na początku XX wieku Zygmunt Gloger (1845-1910) – wybitny etnograf i historyk w swojej „Encyklopedii Staropolskiej”.
Historia piernika w Toruniu sięga czasów średniowiecza. Jako tradycyjny wyrób mieszkańców miast należących do Hanzy, był on wyrazem ich powodzenia i szerokich kontaktów ze światem. Ze względu na ogromne koszty importu przypraw korzennych, jednego z najważniejszych składników ciasta piernikowego, stał się synonimem luksusu. Funkcjonował zatem nie tylko jako smaczna przekąska, ale też jako finezyjny, wysmakowany estetycznie gadżet. Był kosztowną pamiątką, którą wręczano przy okazji ważnych okoliczności. Charakterystyczne piernikowe kształty nadawano przy użyciu drewnianych form, wykonanych najczęściej z drewna drzew owocowych. Te mistrzowsko wyrzeźbione dzieła sztuki snycerskiej, w równej mierze co skład i smak piernikowego ciasta decydowały o jakości i wartości piernika toruńskiego.
Pierniki o dekoracyjnych kształtach często malowano, a nawet pokrywano złotem. Małe dzieła sztuki piernikowej cieszyły oczy i nabierały jeszcze większej wartości, stanowiąc jedyną w swoim rodzaju – wyrafinowaną i wysmakowaną ozdobę. Wśród wielu dekoracji na formach piernikowych pojawiają się zarówno serca, motywy roślinne, zwierzęta, ludzie – wytworne damy, modni mieszczanie, rycerze, ale także karety, instrumenty muzyczne oraz szczególnie charakterystyczne dla Torunia motywy: herb miasta oraz katarzynka. Piękne, subtelne wzory i kształty nie tylko ukazują mistrzostwo piernikowej snycerki, ale także stanowią świadectwo czasów w jakich powstawały. Są wyrazem stylu, gustu i upodobań danej epoki.
Do szczególnie popularnych i najczęściej pojawiających się przedstawień piernikowych należały postacie ludzi: modnie i strojnie ubrane damy oraz równie okazale prezentujący się kawalerowie. Stroje, zwłaszcza damskie przedstawione są często z drobiazgową dokładnością, w przeciwieństwie do mało zindywidualizowanych rysów twarzy. Suknie modnych pań z XVII i XVIII wieku ukazywano niezwykle precyzyjnie, z uwzględnieniem misternych detali i ornamentów, które miały sugerować wzorzystość tkaniny, bogactwo haftów i koronek oraz charakterystyczny dla danej epoki styl ubioru.
Dama z parasolką przedstawiona na formie ukazana jest w stosunkowo krótkiej, lekkiej sukni w typie popularnej do ostatniej dekady XVIII wieku tzw. poloneski. Suknia ta, otwarta z przodu z dopasowanym stanikiem i spódnicą drapowaną w tzw. potrójny feston, była ulubionym strojem reprezentującym modny w XVIII wieku typ stylizacji „na pasterkę”. Damy z wyższych warstw społecznych chętnie przeobrażały się w kobiety z ludu, zwłaszcza pasterki podczas dworskich zabaw i uroczystości. Dopełnieniem stroju pasterki była parasolka oraz płaski, słomkowy kapelusz spod którego wyłaniała się modna fryzura. Podążając za modą z Francji – elegantki jeszcze do połowy XVIII wieku zaplatały włosy w warkocze ozdobione kwiatami i wstążkami. Z czasem fryzury stawały się coraz wyższe i bardziej okazałe.
Innym popularnym motywem w ikonografii form piernikowych jest kareta. Kareta jako pojazd rozpowszechniła się wśród polskich wyższych warstw społecznych w XVII wieku. Jednym z rodzajów karety jest karoca – bardzo bogato zdobiony powóz kryty, modny w okresie od XVI do XVIII wieku. Wśród wielu piernikowych przedstawień pojazdów zaprzężonych w jednego, parę lub więcej koni pojawiają się zarówno karety jadące w lewo lub prawo, powożone przez woźnicę (stangreta) siedzącego na koźle lub na koniu. Czasem na tylnym siedzeniu pojawia się hajduk – lokaj w dekoracyjnej liberii. W oknie karety przedstawiano jednego, często dwoje lub nawet troje pasażerów w strojnych szatach. Wychylając się przez okienko piernikowego pojazdu spoglądają ciekawie w stronę widza. Kareta jako motyw podróży, wyprawy w nieznane chętnie była wykorzystywana do przygotowania pierników będących popularnym upominkiem wręczanym z okazji istotnych życiowych wydarzeń – ślubu, wizyty ważnych gości lub wyjazdu – jako pamiątka z Torunia.
Małgorzata Mikulska – Wernerowicz
Muzeum Okręgowe w Toruniu
Dział Historii Toruńskiego Piernikarstwa
„Od katalogu do wystawy o formach piernikarskich z Muzeum Okręgowego w Toruniu. Badania Toruńskiego Piernikarstwa.”
„Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury”
