„Złymi jesteście stróżami swojej wolności, ja własnej również bronić będę. Nie myślę być królem malowanym, ani się dam komukolwiek powodować”.
Takimi słowami miał zwrócić się do szlachty król Stefan Batory po zakończeniu sejmu w Toruniu w 1576 r., kiedy obrady nie spełniły nadziei władcy i zakończyły się po dwóch miesiącach daremnych negocjacji. Koronowany 445 lat temu (1 maja 1576 r.) na króla Polski książę Siedmiogrodu – Stefan Batory, był monarchą zdecydowanym, doświadczonym politycznie i wojskowo, i wydawało się, że będzie władcą idealnym (zwłaszcza po rządach nieudolnego Henryka Walezego), który z łatwością porozumie się ze szlachtą polską.
Już początek rządów Stefana Batorego był trudny. O koronę polską rywalizował z cesarzem Maksymilianem II Habsburgiem, który miał spore poparcie wśród magnaterii; po stronie cesarza opowiedziały się także Prusy Królewskie i Litwa. Opieszałość Maksymiliana, w przeciwieństwie do energicznych działań Stefana, wpłynęły na ostateczny wybór tego drugiego, jako małżonka przydanego Annie Jagiellonce, która okrzyknięta została przez szlachtę królem polskim w grudniu 1575 r.
Anna Jagiellonka była siostrą króla Zygmunta II Augusta, która miała zostać żoną poprzednika Stefana Batorego – Henryka Walezego. Ten jednak, wybrany na króla polskiego nie kwapił się do poślubienia dużo starszej od niego wybranki. Zwlekał, udawał chorobę, prowadził hulaszczy tryb życia, nie przystający do zwyczajów panujących na Wawelu. Wreszcie, na wieść o śmierci swojego brata – Karola IX – króla Francji, uciekł z kraju i objął tron francuski, choć nigdy tronu polskiego się nie wyrzekł. Ostatecznie Jagiellonka została żoną młodszego o 10 lat Stefana Batorego, ale szczęścia w małżeństwie nie zaznała. Król unikał spotkań z Anną, nie gustował w życiu dworskim, zajmował się rozważaniem strategii wojskowych i oddawał się polowaniom. Dotykało to Annę tak bardzo, że dostawała gorączki, a medycy stosowali upuszczanie krwi.
Podczas gdy, Litwa i stany pruskie złożyły w końcu hołd Batoremu, Gdańsk nie zamierzał się poddawać. Doprowadziło to do bardziej zdecydowanych działań wojennych wobec gdańszczan oraz blokady ekonomicznej miasta. Wojna ostatecznie zakończyła się kompromisem, podyktowanym również koniecznością zaangażowania sił zbrojnych Rzeczypospolitej w Inflantach, które zostały najechane przez cara Iwana IV Groźnego. W 1577 r. Gdańsk uznał Stefana za króla polskiego, zapłacił 200 tysięcy złotych polskich kontrybucji, natomiast władca zniósł „Statuty Karnkowskiego” – przepisy ograniczające niezależność miasta.
W latach 1579-1581 Batory poprowadził trzy wyprawy wojenne przeciw Moskwie, które strategicznie zostały świetnie rozegrane i przyniosły ustabilizowanie sytuacji w Inflantach, poprzez podpisanie na 10 lat rozejmu w Jamie Zapolskim, w 1582 r. Rozejm ten gwarantował zwierzchność Polski w Inflantach, a do Litwy włączone zostały ziemie od Połocka, aż po Wieliż. Niestety, zwycięstwa na północnym wschodzie miały też swoją, jak się później okazało, dramatyczną cenę. Za kwotę 200 tysięcy złotych polskich, tak bardzo potrzebnych do prowadzenia wojny, Stefan Batory zgodził się na objęcie kuratelą chorego umysłowo księcia pruskiego Albrechta Fryderyka przez margrabiego Ansbach Jerzego Fryderyka z linii brandenburskiej Hohenzollernów. Stało się to przesłanką do powstania w przyszłości niezależnego Królestwa Prus, które było jednym z mocarstw – zaborców, sprawców rozbiorów Polski.
Batoremu, jako wytrawnemu wojownikowi bardzo leżała na sercu reforma wojska i stworzenie oddziałów niezależnych od zmiennych decyzji szlachty. Z inicjatywy króla utworzono więc piechotę wybraniecką, którą zasilili chłopi z dóbr królewskich (1 kmieć na 20 łanów). Wybraniec zwolniony został z powinności na rzecz króla, musiał jednak samodzielnie zaopatrzyć się w potrzebny sprzęt (rusznica, proch, szabla i siekierka). Stefan Batory przeprowadził też zmiany w uzbrojeniu jazdy, co podniosło jej szybkość i zwrotność, unowocześnił działanie artylerii, współpracował z inżynierami z Włoch, specjalizującymi się w budowie fortyfikacji i założył w Warszawie pierwszy szpital dla żołnierzy – weteranów.
Kampanie przeciw Moskwie i reformy wojskowe miały swój ukryty cel, którego realizacja była marzeniem Batorego. Jego wszystkie działania i dążenia miały doprowadzić do pokonania najpierw Iwana IV Groźnego, a później do zwycięstwa nad Imperium Osmańskim i oswobodzenia Węgier spod okupacji tureckiej. Dalekosiężne plany monarchy przerwała nagła choroba i śmierć w 1586 r. Już wcześniej król cierpiał na niewydolność nerek, wiedzieli o tym nieliczni, więc gdy stan Batorego gwałtownie się pogorszył i król zmarł, pojawiły się plotki o otruciu.
Stefan Batory pochowany został w Kaplicy Mariackiej katedry wawelskiej, gdzie nagrobek w stylu renesansowym ufundowała królowa Anna Jagiellonka.
Magda Polanowska
Dział Edukacji Muzeum Okręgowego w Toruniu
