Kolejnym bohaterem Kalendarium Królewskiego jest Stanisław August Poniatowski, którego rocznica urodzin przypada 17 stycznia. Przyszły król Polski urodził się w 1732 r. w Wołczynie k. Brześcia Litewskiego (dziś tereny Białorusi). Na chrzcie świętym otrzymał imiona Stanisław Antoni. Matka Stanisława – Konstancja – pochodziła z rodu Czartoryskich. Właśnie poparcie i koneksje „Familii” (jak nazywano rodzinę Czartoryskich) pozwoliły Poniatowskiemu zaistnieć w wielkiej polityce. Stanisław był gruntownie wykształcony, jako młodzieniec podróżował po Europie (Holandia, Francja, Anglia), zapoznając się w odwiedzanych krajach z ustrojem politycznym, reformami gospodarczymi, rozwojem kultury i myśli oświeceniowej. Miał świadomość, jak wielkie były potrzeby przeprowadzenia zmian w Polsce, tym bardziej, że w sąsiedztwie ojczyzny wyrastały silne mocarstwa, z bezwzględnymi władcami gotowymi sprzymierzyć się przeciw Rzeczypospolitej.
Niezwykle istotny dla przyszłych losów Stanisława, a także Polski, był pobyt Poniatowskiego w Petersburgu, w latach 1755 – 1758. Przebywał tam najpierw, jako sekretarz ambasadora brytyjskiego Williamsa, którego poznał podczas swoich podróży, a potem jako poseł saski. Jeszcze w 1755 r. miał rozpocząć się romans przyszłego króla Polski z żoną następcy tronu Rosji – wielką księżną Katarzyną. To ona miała zabiegać o dalszy pobyt Stanisława w Petersburgu i zapewniała kochanka o swoim poparciu w jego staraniach o tron. Po zamachu stanu w 1762 r. księżna przejęła władzę w Rosji jako cesarzowa Katarzyna II . Przy wsparciu jej i „Familii” Poniatowski został wybrany na króla Polski w 1764 r. przyjmując imiona Stanisław August.
W pierwszym okresie rządów król próbował przeprowadzać zmiany, które sam nazywał „powtórne świata polskiego tworzenie”. Postulował wprowadzenie monarchii konstytucyjnej, sejm bez liberum veto i silną władzę wykonawczą w osobie monarchy. Optował za przeprowadzeniem reform wojskowych i skarbowych, aby wzmocnić armię. Jego próby uniezależnienia się nie spodobały się i Katarzynie II i Czartoryskim. Pod pretekstem obrony praw mniejszości religijnych (prawosławnych i protestanckich) cesarzowa i król Prus Fryderyk II rozpoczęli interwencję w Polsce, doprowadzając do zamętu i wystąpień przeciw królowi. Szlachta polska zawiązała konfederację w Barze (1768-1772), w obronie Kościoła katolickiego oraz swoich wolności. Kraj pogrążył się w chaosie, a król był bezsilny. Próby negocjacji z Rosją i konfederatami spełzły na niczym. Rzeczpospolita stała się łatwym łupem dla sąsiadów. W 1772 r. Rosja, Prusy i Austria dokonały pierwszego rozbioru Polski (utrata 35% ludności i 30% terytorium).
Po pierwszym rozbiorze Polski władza Stanisława Augusta została jeszcze bardziej ograniczona, a faktyczne rządy w kraju sprawował rosyjski ambasador Otto von Stackelberg. Król nie poddał się i próbował działać na polach innych niż polityka. Angażował się w mecenat artystyczny, wspierał rozwój edukacji (1773 r. – Komisja Edukacji Narodowej), interesował się rozwojem teatru narodowego, organizował „obiady czwartkowe”, czyli spotkania światłych przedstawicieli nauki i sztuki. Metodą małych kroków chciał zmieniać społeczeństwo polskie na bardziej świadome i odpowiedzialne. Sytuacja polityczna w 1787 r. – groźba wojny rosyjsko-tureckiej sprawiła, że caryca Katarzyna II zgodziła się na zwołanie skonfederowanego sejmu (bez zasady użycia liberum veto), celem zwiększenia wojska i zawarcia sojuszu antytureckiego. Tak rozpoczął swoje obrady Sejm Czteroletni (1788-1792), podczas którego Stronnictwo Patriotyczne z udziałem Stanisława Augusta Poniatowskiego przeprowadziło szereg reform. Zwieńczeniem prac Sejmu było opracowanie i uchwalenie ustawy zasadniczej – Konstytucji 3 Maja (1791 r.) – pierwszej takiej w Europie, a drugiej na świecie. Autorami ustawy rządowej byli, obok króla Stanisława Augusta, Ignacy Potocki i Hugo Kołłątaj.
Katarzyna II pomimo zaangażowania w konflikt z Turcją nie zapomniała o Rzeczpospolitej. W 1792 r. wypowiedziała Polsce wojnę i rozpoczęła działania zbrojne, pod pretekstem obrony grupy magnatów, którzy zawiązali konfederację (w Targowicy) przeciwko Konstytucji 3 Maja i przeprowadzonym reformom. Armia polska nie miała szans w starciu z Rosją. Ostatecznie do Targowicy, nie wierząc w zwycięstwo, przystąpił sam król. W 1793 r. Rosja i Prusy przeprowadziły II rozbiór Polski, a ziemie Rzeczypospolitej nieobjęte rozbiorem stały się państwem całkowicie zależnym od Rosji, którym rządził ambasador rosyjski. Po wybuchu Powstania Kościuszkowskiego w 1794 r. Stanisław August próbował pomagać powstańcom na drodze dyplomatycznej, choć już wtedy zaczęła utrwalać się pokutująca do dziś opinia o królu – zdrajcy.
Po klęsce Powstania Kościuszkowskiego Poniatowskiemu nakazano opuścić Warszawę (7 stycznia 1795 r.) i zamieszkać w Grodnie. W październiku 1795 r. III rozbiór Polski stał się faktem. Państwo polskie przestało istnieć. Dokładnie w 31 rocznicę koronacji na króla Polski – 25 listopada 1795 r. Katarzyna II zażądała abdykacji Stanisława Augusta. Dokumenty zostały podpisane za cenę spłacenia długów królewskich. Stanisław August Poniatowski zmarł 12 lutego 1798 r. w Petersburgu, gdzie mieszkał przez ostatni rok życia, zaproszony przez cara Rosji – Pawła I – następcę Katarzyny II.
Czasy, w których przyszło rządzić Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu, to dramatyczny okres w dziejach Polski. Ocena podejmowanych decyzji i działań króla pozostaje niezwykle trudna. Niech więc władca sam przemówi do czytających te słowa: „Łatwo jest pełnić obowiązki urzędowe, gdy pomyślne okoliczności towarzyszą wykonaniu onych”.
Na zdjęciu portret Stanisława Augusta Poniatowskiego, wykonany w 1780 r. w warsztacie nadwornego malarza króla – Marcello Bacciarellego. Monarcha podarował portret Radzie Miejskiej w Toruniu, aby uzupełnić najstarszy poczet królów polskich prezentowany w Ratuszu Staromiejskim.
Magda Polanowska
Dział Edukacji
Muzeum Okręgowe w Toruniu
