Jedną z najbardziej typowych i najczęściej występujących, na stanowiskach wczesnośredniowiecznych, ozdób są kabłączki skroniowe. W literaturze polskiej nazwa kabłączki użyta została po raz pierwszy w 1883 roku przez Izydora Kopernickiego dla określenia przedmiotu mającego kształt otwartego pierścienia wygiętego w kabłąk o jednym końcu uformowanym w esowate uszko. W końcu lat 40. Krystyna Musianowicz w swojej pracy dotyczącej kabłączków skroniowych uznała, iż cechą wyróżniającą ten typ ozdób jest sposób ich noszenia. Tak więc, są to przedmioty metalowe służące do ozdabiania głowy, noszone w okolicy skroni. Stąd biorą swoją nazwę.
Kabłączki skroniowe były ozdobą kobiet i młodych dziewcząt. Tylko w wyjątkowych przypadkach znajdowano je w grobach męskich, ale ich usytuowanie świadczy, iż zostały włożone do grobów w charakterze daru, a nie ozdoby. W grobach żeńskich występują w okolicach czaszki. Najczęściej pojedynczo z jednej lub obydwu stron. Jednak równie często pojawiają się w większej ilości, nawet do 11 sztuk, przy czym wówczas przy jednej skroni występuje więcej egzemplarzy, niż przy drugiej. Wydaje się, że częściej więcej kabłączków noszono z lewej strony czaszki, choć nie było to regułą (Kóčka-Krenz 1972, s.105).
O sposobie noszenia kabłączków skroniowych można wnioskować dzięki znaleziskom kabłączków wraz z fragmentami skóry, tkaniny i sznurków lnianych. W pasku skóry lub tkaniny nacinano otworki, przez które przewlekano kabłączki. Esowate uszko nie pozwalało na wysunięcie się ozdoby z opaski. Jeśli w opasce miało być umieszczonych kilka egzemplarzy, to otworki robiono jeden za drugim, a kabłączki zwrócone były esowatymi uszkami w kierunku twarzy. Innym sposobem mocowania kabłączków było przyszywanie lub przywiązywanie ich do opaski sznurkiem. W niektórych pochówkach zaobserwowano stosowanie obydwu metod mocowania kabłączków, czyli przewlekano je przez otwory w czółkach i dodatkowo jeszcze przytwierdzano sznurkiem.
Sposób noszenia kabłączków skroniowych, wg Bukowskiego.
Ze względu na różnice w wyglądzie kabłączków, szczególnie jeśli chodzi o ukształtowanie zakończenia, wyróżniono 11 typów (Musianowicz 1948/49, s. 121-189). Jednak na obszarze ziem polskich występują głównie kabłączki typu I, II i III oraz nielicznie IV, V i X.
TYP I
Kabłączki typu I są to ozdoby w formie otwartego kółka o końcach prosto ściętych lub zaokrąglonych. Zwykle nie posiadają żadnych zdobień. Są to egzemplarze o niewielkich rozmiarach, ich średnica wewnętrzna wynosi od 1,5 cm do 3,0 cm. Ten typ kabłączków jest niewątpliwie najstarszy i z niego rozwinęły się późniejsze formy kabłączków esowatych. Egzemplarze tego typu użytkowane były w okresie od IX do XIII wieku (Kóčka- Krenz 1993, s.44).
TYP II
Kabłączki typu II są otwartymi kółkami o jednym końcu prosto ściętym, a drugim wygiętym na zewnątrz w haczyk lub kółko. Również ta forma ozdób rzadko była zdobiona. Rozmiary kabłączków tego typu są zróżnicowane i wahają się od małych, o średnicy wewnętrznej do 2,0 cm, poprzez średnie o średnicy wewnętrznej od 2,0 cm do 5,0 cm do dużych o średnicy wewnętrznej przekraczającej 5,0 cm. Chronologia występowania tej formy kabłączków zależna jest od ich wielkości. I tak okazy małe pojawiają się w IX wieku, głównie jednak w X po XII wiek. Formy średnie datowane są od X wieku po wiek XIII. Natomiast kabłączki duże występują na stanowiskach datowanych na drugą połowę XII wieku aż po początek wieku XIV (Kóčka-Krenz 1993, s.45-46).
TYP III
Kabłączki typ III są to ozdoby w postaci kółka o jednym końcu prosto ściętym, a drugim uformowanym w esowate uszko. Jest to forma najbardziej rozpowszechniona, występująca najczęściej na cmentarzyskach, ale także w skarbach, na osadach i grodziskach. W większości przypadków kabłączki esowate nie były zdobione. Jednak nieliczne egzemplarze dekorowano dodatkowo poprzez okręcanie drutu wokół osi, nacinanie poprzecznymi żłobkami lub jodełką, nanizanie paciorków szklanych albo metalowych (Kóčka-Krenz 1993, s.47). Wśród kabłączków z esowatym uszkiem można wyróżnić trzy odmiany, które wyodrębniono na podstawie różnic średnic wewnętrznych. Podobnie jak w przypadku kabłączków typu II do odmiany pierwszej (A) zaklasyfikowano okazy małe o średnicy wewnętrznej nie przekraczającej 2,0 cm. Do odmiany drugiej (B) zalicza się kabłączki o średnicy wewnętrznej od 2,0 cm do 5,0 cm. Natomiast w odmianie trzeciej (C) mieszczą się egzemplarze o średnicy wewnętrznej powyżej 5,0 cm. Z analizy materiału wynika, iż najwcześniej zaczęto używać kabłączków małych (odmiana A). Pojawiły się około połowy X wieku lub w jego trzeciej części, a zanikły na przełomie XI i XII wieku. Kabłączki średnie (odmiana B) najliczniej występują od przełomu XI i XII wieku po przełom XII i XIII stulecia. Sporadycznie pojawiają się jeszcze w początkach wieku XIV. Kabłączki duże (odmiana C) najczęściej noszone były od przełomu XII i XIII wieku do początków wieku XIV. W późniejszym okresie w materiale archeologicznym kabłączki skroniowe w zasadzie nie występują (Kóčka- Krenz 1972, s. 105).
Oprócz powyższej typologii kabłączków esowatych powstałej na podstawie analizy wielkości średnic wewnętrznych wyodrębniono jeszcze odmiany różniące się techniką wykonania i zdobienia.
TYP IIIa
Kabłączki typu IIIa to okazy w postaci otwartego kółka. Wykonane z blach lub odlewane na rdzeniu. Stąd w literaturze przedmiotu często występują pod nazwą „pustych” kabłączków skroniowych lub kabłączków typu pomorskiego (Bukowski 1960, s.47). Ozdoby te były bogato dekorowane ornamentem geometrycznym, roślinnym lub mieszanym (geometryczno-roślinnym). Kabłączki tego typu najczęściej pojawiają się jako formy duże. Okazy średnie i małe znane są z nielicznych stanowisk. Najstarsze kabłączki typu pomorskiego znane były już na początku XI wieku, a może nawet w końcu X stulecia. W materiale archeologicznym występują do połowy wieku XIII.
TYP IIIb
Kabłączki typu IIIb to okazy analogiczne do typu IIIa tylko nie posiadają żadnego zdobienia. Od typu IIIa różnią się także datowaniem. Można przyjąć, iż występują od końca XI wieku po początek wieku XIV (Bukowski 1960, s.48).
TYP IIIc
Kabłączki typu IIIc to ozdoby w postaci otwartego kółka o jednym końcu ściętym prosto, a drugim zakończonym uszkiem. Od pozostałych kabłączków typu III wyróżniają się zdobieniem wierzchniej części uszka kilkoma równoległymi żłobkami. Wśród okazów tych występują zarówno egzemplarze o rozmiarach małych jak i średnich oraz dużych. Datować je można od połowy X wieku po początki wieku XIV. Przy czym, podobnie jak w przypadku kabłączków o gładkim uszku, najwcześniej pojawiły się okazy małe (Kóčka-Krenz 1993, s.56).
TYP IIId
Kabłączki typu IIId to ozdoby posiadające obydwa końce zakończone esowato. Znanych jest zaledwie 21 takich okazów Datowanie ich mieści się w szerokich granicach występowania kabłączków typu III (Kóčka-Krenz 1993, s.57).
TYP IIIe
Kabłączki typu IIIe skręcono ze złożonego drutu. Z jednego końca powstawała pętelka, a drugi koniec formowano w esowate uszko. Najczęściej były to egzemplarze o dużych i średnich rozmiarach. Kabłączki tego typu użytkowane były w okresie od XI do XIII wieku (Kóčka-Krenz 1993, s.58).
TYP IIIf
Kabłączki typu IIIf to ozdoby zakończone z jednej strony esowatym uszkiem. Drugi koniec natomiast jest rozklepany i zaopatrzony w otwór. Datowanie ich, podobnie jak kabłączków typu IIId, mieści się w szerokich ramach chronologicznych występowania kabłączków esowatych (Kóčka- Krenz1993, s.58).
TYP IV
Kabłączki typu IV to okazy skręcone z drutu w półtora zwoju, o prosto ściętych końcach. Wykonywano je w rozmiarach małych i średnich. Formy duże spotyka się sporadycznie. Występowały w okresie od XI do XIII wieku, zwłaszcza w XII i XIII stuleciu (Kóčka-Krenz 1993, s.59).
TYP V
Kabłączki typu V to ozdoby o kabłąku kolistym, którego końce są na nim owinięte lub zawiązane, tworząc zamknięty pierścień. Najczęściej występują w formach dużych i bardzo dużych, o średnicy wewnętrznej dochodzącej do 8 cm. Kabłączki tego typu datowane są na okres od końca X wieku po wiek XIII (Musianowicz 1948/49, s.208).
TYP X
Kabłączki typu X to formy o otwartym kabłąku i jednym końcu prosto ściętym. Drugi koniec zwinięty korkociągowato tworzy rodzaj wisiorka. Datować je można od przełomu X i XI wieku po wiek XIII (Kóčka-Krenz 1993, s.60).
Podstawowym surowcem do wyrobu kabłączków skroniowych był brąz i srebro. Często surowce te łączono i powstawały ozdoby brązowe platerowane srebrem. Nieco rzadziej do produkcji kabłączków używano ołowiu i cyny lub stopu obydwu tych metali. W początkowym okresie wczesnego średniowiecza wszystkie wyżej wymienione metale kolorowe były importami. W X i w pierwszej połowie XI wieku srebro pochodziło niewątpliwie z przetopu srebrnych monet arabskich, potem niemieckich i czeskich. Monety na ziemiach polskich pojawiały się w wyniku wymiany handlowej lub pochodziły z łupów wojennych.
W początkach XII wieku rozpoczęto eksplorację złóż srebra w okolicach Bytomia, co poświadcza bulla Innocentego II dla arcybiskupstwa gnieźnieńskiego z 1136 roku (Kóčka-Krenz 1988, s.84-85). Oprócz rejonu bytomskiego złoża srebra występowały także na obszarze śląsko-krakowskim, w rejonie olkusko-siewierskim oraz na terenach kielecko-chęcińskich. Jednak w XII wieku srebro pozyskiwane górniczo stanowiło niewielką część masy kruszcowej będącej w obiegu na ziemiach polskich (Kiersnowski 1960, s.25). W XIII i XIV wieku następuje intensyfikacja wydobycia srebra, o czym świadczą liczne dokumenty i falsyfikaty potwierdzające nadanie szeregu przywilejów dla górników srebra i złota. W tych samych ośrodkach i w tym samym czasie co eksploatację srebra rozpoczęto wydobycie ołowiu. Pochodził on z galeny, z której otrzymywano także srebro. Ponieważ jednak ołów jest surowcem o niższej wartości od srebra, to we wszystkich dokumentach wspomina się tylko o srebrze. Złoża cyny występują na obszarze dolnośląskim i znane były już od końca XII wieku. Jednak w celach produkcyjnych wykorzystywano cynę importowaną z Czech. Miedź w interesującym nas okresie nie była eksploatowana w Polsce. Do wyrobu przedmiotów brązowych stosowano miedź pochodzącą najprawdopodobniej ze złóż w Górach Kruszcowych lub siedmiogrodzkich (Kóčka-Krenz 1972, s.100).
Esowate kabłączki skroniowe, najliczniej występujące w materiale archeologicznym, wykonywano z drutu lub odlewano. Często były dodatkowo jeszcze platerowane srebrem lub cyną. W zupełnie innej technice wytwarzano kabłączki typu pomorskiego, puste w środku (typ IIIa). Do ich produkcji używano cienkiej blachy.
KABŁĄCZKI Z DRUTU
Produkcja drutu we wczesnym średniowieczu była dość powszechna. Można przyjąć, iż w każdej pracowni złotniczej ciągniono drut. W X i XI wieku przedmioty wykonane z drutu, czy też pęczki surowca pochodziły prawdopodobnie jeszcze z importu. Jednak już w XII stuleciu produkt ten powstawał na ziemiach polskich. Aby wytworzyć drut niezbędne były dwa podstawowe narzędzia. Pierwsze to drutownica. Była to sztabka z otworami o różnych średnicach. Najczęściej wykonywano je z żelaza, ale znane są także z poroża powstałe dla ciągnienia drutu z metali miękkich. Poza drutownicami, zwanymi też przeciągadłami, niezbędne były również kleszcze. Drut wykonywano z odlanych wcześniej i wstępnie obkutych prętów srebra, brązu bądź innego metalu. Jeden z końców takiego rozżarzonego pręta wkładano do największego otworu drutownicy i ciągnięto go kleszczami. Następnie przeciągano powstały tak drut przez kolejne mniejsze otwory aż do uzyskania właściwej grubości drutu. Kolistą formę nadawano kabłączkom prawdopodobnie przez nawijanie ich na jakiś rdzeń. W końcowym etapie produkcji, w przypadku kabłączków z esowatym uszkiem, rozklepywano jeden z końców i nadawano mu odpowiedni kształt (Kóčka-Krenz 1983, s.71-72).
KABŁĄCZKI ODLEWANE
Odlewnictwo stanowi jedną z najstarszych technik metalurgii. W przypadku metali o niskich temperaturach topnienia jak cyna (232oC) i ołów (326oC) nie trzeba było stosować żadnych dodatkowych urządzeń. Metale te można było topić w zwykłych naczyniach glinianych bądź najprostszych tyglach. Dla metali o wyższych temperaturach topnienia (złoto – 960oC, srebro -1063oC, miedź 1083oC) używano odpornych na wysoką temperaturę tygli oraz miechów, które pozwalały podnieść temperaturę w palenisku, czy też w piecu. Odlewane kabłączki skroniowe powstawały najprawdopodobniej w formach glinianych – niszczejących. Były to gliniane walce z przebitym okrągłym otworem, gdzie wlewano roztopiony metal. Po rozbiciu formy uzyskiwano drut, który następnie kształtowano na okrągłych rdzeniach. Metodę odlewniczą częściej stosowano w przypadku wytwórczości kabłączków z ołowiu i cyny ze względu na ich kruchość, która utrudniała ciągnienie drutu (Kóčka-Krenz 1972, s.101).
KABŁĄCZKI PLATEROWANE
Jak wspomniano wyżej często kabłączki z drutu brązowego pokrywano cienką warstwą srebra lub cyny. Do platerowania kabłączków służyła cienka blaszka srebrna, którą przytwierdzano do rdzenia lutem lub specjalnym lepiszczem. Podobnie, różnego rodzaju lepiszcz używano w przypadku platerowania kabłączków cyną. Brak specjalistycznych badań uniemożliwia jednak dokładne określenie metod platerowania (Kóčka- Krenz 1983, s.102-103)
KABŁĄCZKI Z BLACHY
Z blachy wykonywano kabłączki typu pomorskiego, puste w środku. Blacha powstawała w wyniku kucia czyli modelowania metalu na zimno lub na ciepło. Używano do tego różnego rodzaju młotków żelaznych, ale także z materiałów organicznych oraz kowadeł i podkładek. Surowiec, z którego wytwarzano kabłączki puste miał grubość od 0,3 do 0,5 mm. Pierwszą czynnością przy produkcji było wycięcie nożycami prostokątnego kawałka blachy. Z jednej strony prostokąt posiadał wydłużony język, z którego później powstawało esowate uszko. W niektórych przypadkach uszko było robione oddzielnie i przylutowywane do gotowego już wyrobu. Kolejną czynnością było zwinięcie blaszki w rurkę, do czego wykorzystywano niewątpliwie jakiś rdzeń, a po wyjęciu go nadawano kabłączkowi kształt zbliżony do otwartego koła. Następnie jeden z końców ozdoby zamykano zaginając końcówkę rurki do środka, lub stosując oddzielny kawałek blaszki. Drugi koniec zaopatrywano w esowate uszko (Bukowski 1960, s. 42, 44).
Wśród kabłączków pomorskich znane są okazy zdobione i nie zdobione. Jeśli kabłączek posiadał zdobienie, to wykonywano je na prostym kawałku blachy jeszcze przed nadaniem ostatecznego kształtu. Ornament wykonywano wykorzystując technikę wytłaczania, wybijania oraz rycia. Do wytłaczania służyły, wspomniane już wyżej, młotki i kowadła oraz matryce wykonane z brązu, żelaza lub kamienia. Poprzez uderzanie młotkiem w zabezpieczoną przed pękaniem blachę, uzyskiwano odciśnięty w matrycy wzór. W technice wybijania podstawowym narzędziem był stempel. Stosując stemple z różnorodnie ukształtowanymi końcówkami tworzono często skomplikowane motywy zdobnicze. Rytowanie lub garwerowanie jest technika polegająca na tworzeniu rysunku na powierzchni metalu przy pomocy narzędzi z ostro zakończoną częścią pracująca, tzw. rylców lub grawerów (Kóčka-Krenz 1983, s.79-86).
Spotykany na pustych kabłączkach ornament można podzielić na cztery grupy: geometryczny, roślinny, mieszany i zwierzęcy. Ornament geometryczny to najczęściej pojedyncze lub grupowe linie biegnące poprzecznie i ukośnie. Często są to romby, trójkąty pojedyncze albo wielokrotne. Między te motywy wpisywano punkty i grupy kropek. Ornament roślinny to linie spiralne, liście, ślimacznice. Często pojawia się motyw plecionki. Ornament roślinny wiąże się z techniką wytłaczania, natomiast ornament geometryczny powstawał w wyniku zastosowania techniki rytowania. Ornament zwierzęcy występuje na bardzo nielicznych okazach i jest zwykle w postaci stylizowanych figurek ptaków (Bukowski 1960, s.46-47).
Violetta Stawska
Dział Archeologii
Muzeum Okręgowe w Toruniu
LITERATURA
Bukowski Z.
Kiersnowski R.
Kopernicki I.
Kóčka-Krenz H.
Musianowicz K.
1948/1949 Kabłączki skroniowe – próba typologii i chronologii, Światowit, t. 20, s.115-232.
