Towarzystwo Jezusowe (jezuici) to męski papieski zakon założony w 1534 roku przez Ignacego Layolę. Cechą charakterystyczną tego zgromadzenia była dyspozycyjność do służenia papieżowi we wszelkich możliwych przejawach, więc zakon nie miał ściśle określonego zakresu działania – zmieniał się on z biegiem czasu i potrzebami.
Pierwsze wzmianki o powstaniu teatru jezuickiego pochodzą z 1551 roku i dotyczą kolegium w Messynie. W Polsce pierwsze przedstawienie wystawiono w Pułtusku w 1566 roku. Do Torunia jezuici przybyli w 1596 roku i otrzymali w zarząd kościół św. Janów. Władze protestanckiego Torunia, starały się utrudniać im działalność, ale w 1605 roku udało im się założyć w pobliżu kościoła kolegium. Nie zachowały się informacje o przedstawieniach teatralnych na początku działalności tej szkoły. Pierwsze udokumentowane informacje o przedstawieniach pochodzą dopiero z lat 1623, 1640. Źródeł do życia teatralnego w toruńskiej jezuickiej szkole zachowało się stosunkowo niewiele.
Św. Ignacy Layola (1491-1556), autor nieznany, XVI w., domena publiczna
Przepisy dotyczące funkcjonowania jezuickiego szkolnictwa i teatru zawarte zostały w ordynacji św. Ignacego Layoli – założyciela Towarzystwa Jezusowego. W 1599 r. powstała tzw. Ustawa szkolna włączająca teatr w system pracy szkoły. Obowiązywała ona we wszystkich prowincjach i dlatego można mówić o podobieństwie teatrów jezuickich w całej Europie. Ustawa zalecała pobożną i poważną tematykę szkolnych występów, język łaciński oraz kategorycznie zakazywała wątków miłosnych oraz ról kobiecych. Te sugestie nie zawsze jednak były ściśle przestrzegane. Teatr trafił w szkołach jezuickich na wspaniały grunt. Zespoły aktorskie powstawały powszechnie, pisano niezliczone ilości dramatów, budowano coraz lepsze scenografie oraz widownie na kilkaset osób. Rozwojowi teatru sprzyjały jezuickie podręczniki poetyki, które uczyły reguł dobrego dramatopisarstwa, by uczniowie mogli obiektywnie oceniać dzieła dramatyczne. W jego rozwoju i popularności zaczęto dostrzegać problem. Widząc zbytnie zamiłowanie młodzieży do teatru, który odciągał ją od nauki, starano się hamować jego rozwój coraz to nowymi rozporządzeniami. Na terenie Rzeczypospolitej działało 61 scen jezuickich, z których najsłynniejszymi były teatry w Warszawie, Wilnie, Poznaniu, skromniejszymi zaś te np. w Toruniu, Orszy, Grudziądzu. Niektóre z nich miały odrębne budynki teatralne, większość jednak mieściła się w obszernej auli szkolnej. Część przedstawień grano na rynku miejskim lub w bramie miejskiej, wówczas widzami stawali się mieszkańcy miasta a często okoliczna szlachta i zaproszeni goście. Wszystkie te teatry wystawiały przedstawienia w pewnym stałym rytmie. Grano więc sztuki na początku i końcu roku szkolnego – we wrześniu oraz lipcu. Były występy karnawałowe, spektakle wielkopostne i wielkanocne. Czczono występami święto patronki młodzieży – św. Katarzyny, dzień św. Stanisława Kostki i Boże Ciało. Grano także przedstawienia dla specjalnych gości, z okazji rocznic historycznych a nawet uroczystości żałobnych. Przeciętnie przygotowywano pięć premier rocznie z czego część powtarzano. Repertuar przygotowywali zazwyczaj profesorowie poetyki i retoryki. Pisząc sztuki często przerabiano utwory sławnych jezuitów a także autorów świeckich. Problem ich różnej jakości artystycznej rozwiązano w XVIII wieku sugerując, by grano we wszystkich polskich szkołach jezuickich sztuki Franciszka Bohomolca, jednego z najwybitniejszych dramatopisarzy zgromadzenia.
Franciszek Bohomolec, Karl Friedrich Minter, 1826, domena publiczna
W przedstawieniach mogli grać tylko chłopcy. Do szkoły przychodzili mając 8-9 lat i spędzali w niej pięć lat. Główne role teatralne zarezerwowane były dla uczniów klas starszych poetyki i retoryki. Przygotowania trwały zazwyczaj cztery tygodnie, a główną próbę przeprowadzano na 8 dni przed spektaklem. W tym czasie szeroko reklamowano sztuki, na które wstęp był zawsze bezpłatny, za pomocą afiszy, programów i bicia w bębny. Podczas występów grała orkiestra złożona z uczniów, śpiewano, a nawet tańczono specjalnie przygotowywane układy choreograficzne. Scena opadała w kierunku widza. Jej najniższą część przeznaczono na występy chóru i popisy taneczne. Wyżej znajdowało się pulpitum – miejsce gry aktorów.
Kostiumy przygotowywali sami uczniowie i zazwyczaj nie odpowiadały one przedstawianej epoce – sztuki historyczne grano w strojach współczesnych. Role kobiece grano w sukienkach, ale musiały być one skromne.
Kolegium jezuickie w Toruniu od północnego-wschodu, Jerzy Fryderyk Steiner, 1744, wł. Muzeum Okręgowe w Toruniu
Z zachowanych nielicznych źródeł dotyczących toruńskiego teatru jezuickiego można wywnioskować szczególne znaczenie inscenizacji na Boże Ciało. Święto to szczególnie czczono w XVII wieku i z tego okresu zachowały się programy toruńskich występów: Christiernus II, król duński i szwedzki z 1684 r. i Wieczerza Wielka Króla nad Królami z 1687 r. Sztuki na Boże Ciało tworzyły jedną uroczystość z procesją. Łączono w ten sposób obrzęd religijny sprawowany pod gołym niebem z przedstawieniem teatralnym. Odbywało się to wewnątrz murów miejskich, przy udziale szerokiej publiczności. Jezuici dawali tymi uroczystościami świadectwo wiary, co nabierało szczególnego znaczenia w Toruniu, który był wówczas w przeważającej większości protestancki. Teatr uświetniał przeżycia religijne, wychodził na zewnątrz prezentując umiejętności aktorskie uczniów kolegium szerokiej publiczności. Wymienione wyżej sztuki miały sceny rozpisane na kilkuset aktorów, jest więc możliwe, że w tych przedstawieniach uczestniczyła cała szkoła. W spektaklach często łączono elementy religii i historii, którą szczególne zainteresowanie można zaobserwować od XVIII wieku, kiedy to w kolegium jezuickim wprowadzono ten przedmiot do systemu edukacji.
Odwzorowania medalionów ze wschodniej fasady Kolegium Jezuickiego w Toruniu, Jerzy Fryderyk Steiner, 1744, wł. Muzeum Okręgowe w Toruniu
Należy także nadmienić, że w Toruniu istniała rywalizacja dwóch teatrów szkolnych. Swój bardzo dobry teatr prowadziło także protestanckie gimnazjum akademickie. Rywalizacja kulturalna podsycana była dodatkowo napięciami wyznaniowymi oraz częściowo narodowymi. Oba teatry obok przedstawień po łacinie coraz częściej wystawiały sztuki w językach narodowych. Gimnazjum po niemiecku, a kolegium po polsku – poszerzając w ten sposób krąg potencjalnych odbiorców. Podsumowując należy zwrócić uwagę na ważną rolę jaką odgrywał teatr jezuicki. Był częścią edukacji i atrakcyjną formą nauki przygotowującej do przyszłej działalności publicznej i życia towarzyskiego. Kształtował on także upodobania teatralne, głównie ludności polskiej, oraz inspirował i motywował do uczestnictwa w kulturze.
Robert Żytkowicz
Dział Historii i Dziejów Miasta Torunia
Muzeum Okręgowe w Toruniu
