121 lat temu – 13 maja 1899 roku urodził się Bonifacy Zielonka. Postać wyróżniająca się i oryginalna, która po II wojnie światowej odegrała niemałą rolę w toruńskim środowisku naukowo-badawczym. Dział Archeologii jest jednym z najstarszych działów Muzeum Okręgowego w Toruniu (MOT), którego historia powstania sięga okresu dwudziestolecia międzywojennego. W działającej wówczas instytucji wydzielono Dział Prehistoryczny, natomiast w 1948 roku w strukturach ówczesnego Muzeum Miejskiego, formalnie utworzono Dział Archeologii, w którym w 1950 roku pracę podjął 51 letni – Bonifacy Zielonka.
Bonifacy Zielonka, urodził się w Wacowicach w pow. drohobyckim (obecnie Ukraina). Naukę rozpoczął w 1906 roku w rodzinnej miejscowości, a kontynuował w Drohobyczu, gdzie po czwartej klasie szkoły ludowej dostał się do gimnazjum klasycznego. Po ukończeniu szkoły w celach zarobkowych oraz aby pomóc rodzicom podejmował się różnych zajęć. Pracował m.in. w drukarni we Lwowie oraz w szybach naftowych w Borysławiu, także w kuźniach i kotłowniach. W 1917 roku został powołany do służby w wojsku austriackim. Podczas pobytu w wojsku został m.in. ranny od bomby lotniczej, później zachorował na malarię i do końca wojny przebywał w szpitalach.
Bonifacy Zielonka (1921 rok); kopia cyfrowa udostępniona przez Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, fotografia z archiwum rodzinnego St. Miniacha
Na początku lat 20. XX wieku Bonifacy Zielonka rozpoczął pracę jako nauczyciel na Podlasiu, a równocześnie dokształcał się w kierunku pedagogicznym. W 1925 roku ożenił się z Weroniką (z d. Szczepankiewicz), która pochodziła z Kujaw. W 1927 roku przeprowadził się w okolice Gopła. Tam też rozwijał swoje zamiłowanie do folkloru. Zapisywał melodie weselne i dożynkowe odnoszące się do regionu. Skontaktował się także z warszawskim Centralnym Archiwum Fonograficznym powstającym przy Bibliotece Narodowej, od którego otrzymał fonograf, który umożliwił nagrywanie pieśni ludowych. W tym czasie zrodziła się w Nim również pasja kolekcjonerska i zaciekawienie zabytkami archeologicznymi. W latach 30. XX wieku spotkał m.in. prof. Konrada Jażdżewskiego (wówczas asystenta Muzeum Archeologicznego w Warszawie), dzięki któremu pogłębiał swoje zainteresowania w kierunku archeologii. Poznał także prof. Romana Jakimowicza (wtedy dyrektora Muzeum Archeologicznego w Warszawie). Wsparcie i zaangażowanie, które otrzymał od w/w osób przyczyniły się do tego, że jako delegat z ramienia Muzeum Archeologicznego w Warszawie do 1939 r. sprawował opiekę nad zabytkami na terenie kilku kujawskich powiatów.
Bonifacy Zielonka (lata 40. XX wieku); fotografia udostępniona przez Archiwum UMK. „akta studenckie, sygn. 475”
W 1946 r. Bonifacy Zielonka przeprowadził się wraz z rodziną w okolice Torunia i za sugestią prof. K. Jażdżewskiego rozpoczął studia w Toruniu z zakresu archeologii i etnografii. W 1950 roku otrzymał stopień magistra filozofii w zakresie prehistorii i został asystentem w Zakładzie Prehistorii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, natomiast po śmierci prof. R. Jakimowicza otrzymywał wykłady zlecone. W tym czasie powierzono mu także obowiązki kustosza Działu Archeologii w toruńskim Muzeum, w którym pracował w latach 1950–1957. Był to bardzo intensywny czas prac terenowych, ponieważ do 1957 roku główny ciężar prac odkrywczych i badawczych spoczywał na Muzeum, a Dział Archeologii Muzeum w Toruniu był jedyną miejscową placówką naukowo-badawczą działającą w zakresie ochrony zabytków archeologicznych.
Zielonka prowadził oraz uczestniczył w wielu badaniach wykopaliskowych i powierzchniowych, a do najważniejszych stanowisk archeologicznych badanych przez tego badacza na Kujawach należą m.in.: Lachmirowice, Bodzanowo, Adolfin, Siniarzewo oraz stanowiska zlokalizowane na ziemi chełmińskiej i dobrzyńskiej: Gostkowo, Grębocin, Mała Kępa, Czarnowo. Jest również autorem licznych opracowań naukowych związanych z prowadzonymi badaniami i odkryciami. Oprócz prac terenowych prowadził także ożywioną działalność upowszechniającą odkrycia archeologiczne. W 1967 roku uzyskał tytuł doktora nauk humanistycznych na podstawie pracy pt. „Rejon Gopła w okresie późnolateńskim i rzymskim”.
Badania wykopaliskowe, Lachmirowice (lata 50. XX wieku); fotografia, archiwum Dział Archeologii MOT
Dr Bonifacy Zielonka to postać wszechstronna, miłośnik muzyki, folkloru, badacz Kujaw i Pomorza, a także pedagog i pasjonat pradziejów oraz kultury ludowej. Należał m.in. do toruńskiego Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. W naszym Muzeum pracę rozpoczął w 1950 roku. Po II wojnie światowej stan zachowania zabytków archeologicznych i sposób ich przechowywania stanowiły poważny problem. To właśnie B. Zielonka podjął się trudnego zadania, ratowania, inwentaryzacji i weryfikacji zabytków archeologicznych. Zaczął porządkować ocalałe eksponaty archeologiczne, opracowując karty naukowe dla poszczególnych obiektów. Do dziś w zbiorach Muzeum znajdują się wykonane przez Zielonkę karty katalogowe, przydatne w dalszej weryfikacji archiwalnych zbiorów archeologicznych.
Zielonka z Muzeum związany był do 1957 roku. Po odejściu z naszej instytucji dalej udzielał konsultacji i brał czynny udział w życiu naukowo-badawczym regionu. W latach 1957–1961 pełnił funkcję Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Archeologicznych na terenie byłego województwa bydgoskiego. Później, do 1968 roku pracował jako nauczyciel.
Bonifacy Zielonka był postacią barwną, zaskakującą i utalentowaną. Łatwość poznawania ludzi łączył z pasją odkrywania lokalnej historii i kultury. Choć przyszło mu żyć w trudnych czasach, to nigdy się nie poddawał. Szukał rozwiązań by móc realizować zamierzone cele. Był pasjonatem etnografii oraz archeologii. Uważał także, że informacje o nowych odkryciach powinny być publikowane. Prócz daru organizacyjnego, który niewątpliwie posiadał, był także przyjazny ludziom, którym pomagał m.in. w czasie II wojny światowej. Zawsze też podkreślał wagę ochrony dziedzictwa kulturowego, tak by kolejne pokolenia mogły odkrywać historię i dawną kulturę. Zmarł 12 marca 1975 roku i został pochowany w Aleksandrowie Kujawskim.
Beata Bielińska-Majewska
Dział Archeologii
Muzeum Okręgowe w Toruniu
Źródła (wybór)
Janikowski J., Wspomnienie o Bonifacym Zielonce, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, nr 23, Łódź 1976, s. 369–374.
Kostrzewa A., Bonifacy Zielonka (1899–1975). Nauczyciel, archeolog, folklorysta, [w:] Etnografowie i ludoznawcy polscy. Sylwetki, szkice biograficzne, red. K. Ceklarz, A. Spiss, J. Święch, tom V, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Oddział w Krakowie, Kraków 2019, s. 245–249.
Zielonka B., Wspomnienia. Naukowa Pasja, Biuletyn Stowarzyszenia Przyjaciół Ziemi Drohobyckiej, Nr 19, Wrocław 2016, s. 57–61.
Znamierowska–Prüfferowa M., Bonifacy Zielonka (1899–1975), In Memoriam, Lud, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, tom 60, 1975, s. 377–379.
