Zapomniane odkrycia archeologiczne – Otłoczyn (powiat aleksandrowski)

Otłoczyn, gm. Aleksandrów Kujawski, pow. aleksandrowski, woj. kujawsko-pomorskie to miejscowość położona na lewym brzegu Wisły niedaleko Torunia (ryc. 1). Wśród licznych zabytków archeologicznych przechowywanych w zbiorach Działu Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu (DA MOT) są i takie, które zostały odkryte  na terenach powyższej wsi. Przedmioty te pozyskano do zbiorów muzeum głównie w XX w. Informacja na temat znalezisk archeologicznych odkrytych prawdopodobnie w Otłoczynie  znajduje się także w  jednym z czasopism z końca XIX w. W publikacji tej zapisano, że właściciel jednej z działek, Dolatowski z Otłoczyna, znalazł na swoich gruntach m.in. fragmenty XV w. ceramiki (Jahresbericht… 1896, s.19–20).

Poza zabytkami archeologicznymi  z Otłoczyna w zbiorach  DA MOT przechowywany jest także fragment skały, prawdopodobnie łupka z graptolitami (ryc. 2), który datowany jest na ordowik lub sylur (ok. 480-420 milionów lat temu). Obiekt ten został odkryty w drugiej połowie XIX w. lub w początkach XX w. przez członków niemieckiego towarzystwa naukowego Coppernicus für Wissenschaft zu Thorn działającego wówczas w Toruniu.

Zabytki archeologiczne odkryte w granicach Otłoczyna znajdujące się w kolekcji toruńskiego muzeum  zostały pozyskane podczas określonych badań i prospekcji terenowych, prowadzonych w tej miejscowości, przede wszystkim przez dr Bonifacego Zielonkę w latach 50. XX w. oraz w latach 60. XX w. (Zielonka 1953a,b, 1959, 1967; Romanowska 1966; Janikowski 1969; Stawska 1999). W tym czasie na tym obszarze badania prowadził także i prof. Jerzy Kmieciński (Zielonka 1963). Część zabytków przechowywana w muzeum w Toruniu została odkryta przez dr. Henryka Wiklaka, który w 1970 r. przeprowadził wraz ze Szkolnym Wojewódzkim Ośrodkiem Krajoznawczo–Turystycznym w Łodzi badania ratownicze w Otłoczynie na stanowisku nr 1, na cmentarzysku i osadzie z okresu rzymskiego (Wiklak 1970). W  1956 r. badania w Otłoczynie prowadziła także dr Barbara Lepówna z Katedry Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, natomiast w zbiorach Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi znajdują się znaleziska pochodzące z badań przeprowadzonych przez J. Kmiecińskiego i  H. Wiklaka w latach  1955-1956 na stanowiskach 1 i 2. Kolejne weryfikacyjne badania powierzchniowe miały miejsce w 1972 r., objęły powiat aleksandrowski i toruński, a autorami ich byli mgr Bogusława Wawrzykowska z Muzeum Okręgowego w Toruniu i dr Andrzej Prinke z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Prace te przeprowadzono we współpracy z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków Archeologicznych w Bydgoszczy (Prinke 1975, s. 3). W latach późniejszych Zespół Badań Kujaw z Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu po kierunkiem prof. Aleksandry Cofty–Broniewskiej przeprowadził kolejne badania archeologiczne (Informator Archeologiczny 1983). Wstępne informacje z przeprowadzonych prac terenowych i odkryć prowadzonych w Otłoczynie są wzmiankowane przez B. Zielonkę w czasopismach archeologicznych (Zielonka 1953a,b,1959, 1963,1967) oraz w prasie lokalnej (ryc. 3, 4).

 

 

W archiwum DA MOT zachowały się również krótkie notatki, szkice, fragmentaryczna dokumentacja polowa, sprawozdania dotyczące badań prowadzonych w latach 50. XX w. i 60. XX w. przez B. Zielonkę w omawianej miejscowości oraz sprawozdanie i dokumentacja  z badań wykopaliskowych  przeprowadzonych przez H. Wiklaka w 1970 r. (ryc. 5, 6). Poza tym materiały pozyskane z cmentarzyska wczesnośredniowiecznego zostały opracowane i opublikowane przez Violettę Stawską (Stawska 1999). Oprócz tego w muzeum w Toruniu znajdują się archiwalia, rękopisy autorstwa B. Zielonki dotyczące odkrywanych przez ówczesnych mieszkańców zabytków na swoich polach , co miało miejsce w drugiej połowie lat 40. i w latach 50. XX w.

W latach 50. XX w. B. Zielonka prowadził badania w kilku miejscach Otłoczynie. Pierwszym z nich były okolice cmentarza parafialnego (po obu stronach), gdzie odkrył osadę i cmentarz z okresu późnolateńskiego i rzymskiego. Drugim obszarem było miejsce określane przez B. Zielonkę jako „ogród Hasa” lub w pobliżu zabudowań Hasa[1] oraz w okolicy zabudowań Lewandowskiego i Hasa. Następna strefa badana przez B. Zielonkę, w obrębie której odkryto wczesnośredniowieczne groby datowane na XII/XIII w., zlokalizowana jest na piaszczystej terasie Wisły, w pobliżu kulminacji wydmy, na jej wschodnim skłonie (na południe od cmentarza parafialnego). W latach 1966-1967 łącznie przebadano 500 m² i odkryto 40 wczesnośredniowiecznych grobów szkieletowych oraz stwierdzono ślady osadnictwa z okresu późnolateńskiego i rzymskiego.

 

 

Wśród zabytków archeologicznych z Otłoczyna przechowywanych w Muzeum Okręgowym w Toruniu wydzielić można pojedyncze narzędzia krzemienne (ryc. 7, 8, 9), które można łączyć ze starszą epoką kamienia – paleolitem schyłkowym (XI–IX tys. p.n.e.)  oraz z młodszą epokę kamienia – neolitem (VI–III tys. p.n.e.). Pozostałe znaleziska (ryc. 10,11) wiązane są m.in.: z wczesną epoką żelaza (VIII/VII–III w. p.n.e.) i okresem przedrzymskim lub wpływów rzymskich (ok. II w. p.n.e.–IV w. n.e.). Część zabytków datuje się także na  przełom XII/XIII wieku (ryc. 12, 13). Wśród przedmiotów pozyskanych w Otłoczynie są także naczynia ceramiczne (w tym fragmenty), krzesiwa i noże żelazne, kabłączki skroniowe oraz wytwory krzemienne i kamienne oraz wiele innych zabytków.

 

 

 

 

 

 

 

Odkrycie kilku stanowisk archeologicznych w Otłoczynie świadczy o tym, że istniały w tym miejscu korzystne warunki środowiskowe, sprzyjające osadnictwu już od epoki kamienia aż po czasy średniowiecza. W zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu obecnie przechowywany jest materiał zabytkowy pozyskany podczas badań wykopaliskowych w obrębie Otłoczyna głównie w XX w., w latach 1953, 1966-1967, 1970 oraz podczas prospekcji terenowych i badań powierzchniowych prowadzonych w latach 50. i 60. XX w. oraz w latach 70. XX w. Cześć zabytków archeologicznych, która została przekazana do muzeum  została także odkryta przez ówczesnych mieszkańców tej miejscowości.

 

  dr Beata Bielińska-Majewska
                       Dział Archeologii
Muzeum Okręgowe w Toruniu

 

Źródła (wybór):

Informator Archeologiczny 1983, Badania rok 1982, Otłoczyn, woj. włocławskie, stan. 5, s. 46–47, Warszawa.

Jahresbericht… 1896, Die Eingänge für das Statische Museum. Prähistorische Sammsung. Jahresbericht des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn, 42 (für das Geschäftsjahr 19. Februar 1895 bis 18. Februar 1896), Thorn, s.19–20.

Janikowski J. 1969, Dział Archeologii, Rocznik Muzeum w Toruniu, tom IV, s. 38-61.

Prinke A. 1975, Nowe materiały schyłkowopaleolityczne i mezolityczne z okolic Torunia, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia V, Zeszyt 68, s.3–15, Toruń.

Romanowska O. 1966, Dział Archeologii w czasie od 1958 do 1964 r., Rocznik Muzeum w Toruniu, tom II, zeszyt 1–2, s. 65–75.

Stawska V. 1999, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko szkieletowe w Otłoczynie, woj. kujawsko-pomorskie, Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, s. 181–201, Toruń.

Wiklak H. 1970, Sprawozdanie (tymczasowe) z badań ratowniczo-konserwatorskich w Otłoczynie st.1, pow. Aleksandrow Kujawski, Toruń, maszynopis w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Zielonka B. 1953a, Osada i cmentarzysko z okresu lateńskiego i rzymskiego w Otłoczynie, powiat Toruń, Z Otchłani Wieków: pismo poświęcone pradziejom Polski, tom 22, Numer 5, s. 177–178.

Zielonka B. 1953b, Nowe odkrycia archeologiczne, Otłoczyn, pow. Toruń, Z Otchłani Wieków, t. 22, numer 3, s. 115.

Zielonka B. 1959, Nabytki Działu Archeologii Muzeum w Toruniu w czasie od 1950 do 1958r., Przegląd Archeologiczny 11, Roczniki 32-22 (1957-1958), s. 111–113, Poznań-Wrocław.

Zielonka B. 1963, Zarys dziejów polskich badań archeologicznych na ziemiach województwa bydgoskiego, Rocznik Muzeum w Toruniu, tom I, zeszyt 3, s. 9–42.

Zielonka B. 1967, Otłoczyn, pow. Aleksandrów, Informator Archeologiczny, badania 1, s. 138–139 (1967).

[1] W zachowanej dokumentacji spotyka się także zapis Hassa.

 ________