Zapomniane odkrycia archeologiczne – Rzęczkowo (powiat toruński)

W zbiorach Działu Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu (DA MOT) przechowywane są liczne zabytki archeologiczne z okolic Torunia, w tym i takie, które odkryto w Rzęczkowie (gm. Zławieś Wielka, pow. toruński, woj. kujawsko-pomorskie). Przedmioty te pozyskano do zbiorów muzeum podczas określonych badań i prospekcji terenowych, prowadzonych na tym obszarze. Pierwsze z nich miały miejsce w początkach XX w. (kolekcja archiwalna) i związane były z działalnością niemieckiego towarzystwa naukowego – Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn (CV). Niewykluczone, że część z nich została odkryta w drugiej połowie XIX w. W tym czasie pojedyncze zabytki przekazywane były przez osoby prywatne lub miłośników starożytności do wybranych towarzystw i związanych z nimi muzeów (ryc. 1). Informacje na temat określonych odkryć w Rzęczkowie można przeczytać w czasopismach (np. „Amtlicher Bericht…” 1899) wydawanych przez istniejące wówczas instytucje. O znaleziskach z Rzęczkowa wspominają również w swoich publikacjach z początku XX w. niektórzy badacze, m.in.: Arthur Semrau (1917), Wolfgang La Baume (1920), Władysław Łęga (1927, 1930, 1933) czy Tadeusz Waga (1934).

 

W miejscowości Rzęczkowo zidentyfikowano ponad 80 stanowisk archeologicznych, na których odkryto zabytki datowane od epoki kamienia po czasy nowożytne. Przedmioty te są pozostałościami po określonych kulturach archeologicznych i związane są z istniejącymi w tym miejscu w pradziejach cmentarzyskami oraz osadami. Wśród pozyskanych z powyższych stanowisk zabytków można wydzielić obiekty, które są charakterystyczne dla takich kultur archeologicznych jak np.: kultura pucharów lejkowatych (młodsza epoka kamienia), kultura grobów kloszowych (wczesna epoka żelaza) oraz kultura wielbarska (okres wpływów rzymskich). W obrębie Rzęczkowa znajdują się także dwa grodziska: wczesnośredniowieczne (ryc. 2) i późnośredniowieczne (ryc. 3).

W 1965 r. na stanowisku nr 1 (grodzisko wczesnośredniowieczne) w Rzęczkowie przeprowadzono badania ratownicze pod kierunkiem Jana Grześkowiaka z ówczesnej Katedry Archeologii UMK w Toruniu. W latach 1989–1990 i 1992 r. badania sondażowe prowadzone były także przez Instytut Archeologii i Etnografii UMK (IAiE UMK): w 1989 i 1990 r. wykopaliskami kierował Wojciech Chudziak i Paweł Gurtowski, natomiast w 1992 r. W. Chudziak, Jacek Bojarski i Violetta Stawska. Na stanowisku nr 1 przebadano wówczas 22 m2 .
Kolejne prace archeologiczne w Rzęczkowie, którymi kierował Andrzej Kola (IAiE UMK), miały miejsce w 1986 r. Były to badania sondażowe na stanowisku nr 2 (grodzisko późnośredniowieczne).

 

 

W 1969 r. badaniami ratowniczymi na stanowisku nr 3 w Rzęczkowie, związanym z cmentarzyskiem kultury grobów kloszowych (wczesna epoka żelaza), kierowała Urszula Huszcza przy współudziale Bogusławy Wawrzykowskiej z Muzeum Okręgowego w Toruniu. Przebadano wówczas 325 m² oraz odkryto 18 grobów (ryc. 4, 5), w tym cztery groby jamowe.

 

 

W zbiorach DA MOT przechowywany jest także materiał zabytkowy pochodzący z badań, jakie miały miejsce na początku XX w. w Rzęczkowie (ryc. 6–10). Na części z nich widoczny jest zapis Rentschkau Abbau lub Rentschkau. Wśród zebranych wówczas zabytków (m.in.: fragmenty ceramiki, narzędzia kamienne) obecne są również pojedyncze narzędzia krzemienne, które można łączyć ze starszą epoką kamienia – paleolitem schyłkowym (XI–IX tys. p.n.e.) oraz wytwory krzemienne (narzędzia, półsurowiec, rdzenie, materiał odpadkowy) datowane na środkową epokę kamienia – mezolit (VIII–VI tys. p.n.e.), jak również na młodszą epokę kamienia – neolit (VI–III tys. p.n.e.). Pozostałe znaleziska można wiązać z wczesną epoką żelaza (VIII/VII–III w. p.n.e.) i okresem wpływów rzymskich (I–IV w. n.e.). Niestety brak dokumentacji polowej wyklucza ustalenie precyzyjnej lokalizacji ówczesnych odkryć.

Podczas prospekcji terenowej przeprowadzonej przez U. Huszczę i B. Wawrzykowską w 1974 r. ustalono, że grób kloszowy odkryty na polu p. Mariana Duszy można prawdopodobnie łączyć z pracami prowadzonymi na początku XX w. na cmentarzysku tej kultury w tym miejscu. Oprócz tego znaleziono fragmenty naczyń glinianych typowych dla kultury pucharów lejkowatych (koniec V–pocz. III tys. p.n.e.).

 

 

 

 

 

Następne badania wykopaliskowe o charakterze sondażowym na stanowisku nr 4 w Rzęczkowie odbyły się pod kierunkiem B. Wawrzykowskiej na początku lat 80. XX w. (1982, 1983). W tym czasie prace badawcze prowadzono na stanowisku związanym z osadą kultury pucharów lejkowatych i cmentarzyskiem kultury grobów kloszowych (ryc. 11–13). W 1982 r. przebadano 180 m2, natomiast w 1983 r. – 352 m2 powierzchni stanowiska. Ustalono także, że osada mogła zajmować obszar ok. 0,5 ha.

 

 

 

Na początku lat 80. XX w. Muzeum Okręgowe w Toruniu zorganizowało także wystawę czasową pt. „Badania archeologiczne 1982”, której współorganizatorami byli: Muzeum w Brodnicy, Muzeum w Grudziądzu, Instytut Archeologii i Etnografii UMK w Toruniu oraz Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska PP Pracowni Konserwacji Zabytków (ryc. 14–16). Wystawa rozpoczynała cykl wystaw posezonowych, związanych z aktualnie prowadzonymi badaniami wykopaliskowymi. Na ekspozycji zaprezentowano najnowsze odkrycia archeologiczne w regionie, w tym także zabytki pozyskane z Rzęczkowa.

 

 

 

W zbiorach DA MOT przechowywane są znaleziska z Rzęczkowa łączone z różnymi kulturami. Wśród fragmentów naczyń glinianych, datowanych na młodszą epokę kamienia, obecne są fragmenty naczyń typowych przede wszystkim dla kultury pucharów lejkowatych. Wyróżnić można także narzędzia kamienne i ich fragmenty (topory, siekierki, płyty szlifierskie, żarna, rozcieracze) oraz wióry, odłupki i narzędzia krzemienne (m.in.: siekierki, drapacze, groty strzał).
Zabytki pozyskane w czasach przedwojennych z Rzęczkowa i datowane na młodszą epokę kamienia zostały opisane przez Halinę Gosławską w 1963 r., natomiast materiały z badań w 1969 r. i wiązane z kulturą grobów kloszowych (V–III w. p.n.e.) zostały opracowane i opublikowane przez B. Wawrzykowską w 1974 r. W 2017 r. ukazała się także publikacja Ewy Bokiniec i Aldony Garbacz-Klempki, dotycząca zbiorów archiwalnych typowych dla kultury wielbarskiej (I–V w. n.e.), które wydobyto z cmentarzyska oraz osady (lub osad) zamieszkiwanych przez ówczesną ludność w obrębie Rzęczkowa. Wśród zabytków charakterystycznych dla tej kultury, w zbiorach MOT, wyróżnić można m.in.: fibule (ryc. 17, 18), bransolety, części pasów, grzebienie (ryc. 19), przęśliki, a także naczynia gliniane (ryc. 20).

 

 

 

 

Poza pracami wykopaliskowymi o charakterze ratowniczym w obrębie Rzęczkowa prowadzono także badania powierzchniowe w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) oraz prace sondażowe. Miało to miejsce m.in. w latach 70.–90. XX w. i w początkach XXI w. Badania prowadzili archeolodzy (m.in.: Romulada Franczuk, B. Wawrzykowska, Grażyna Budynek, W. Chudziak, J. Bojarski, V. Stawska, P. Gurtowski, A. Kola) zatrudnieni w różnych firmach i instytucjach naukowo-badawczych, w tym także muzeum.

Odkrycie i zadokumentowanie wielu stanowisk archeologicznych w Rzęczkowie świadczy o tym, że istniały w tym miejscu dogodne warunki geograficzne, sprzyjające osadnictwu już od epoki kamienia aż po czasy średniowiecza.
W zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu obecnie przechowywany jest materiał zabytkowy pozyskany w obrębie Rzęczkowa w początkach XX w. (zbiory archiwalne), w latach 1969, 1982, 1983 oraz podczas wybranych prospekcji terenowych i badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP.

dr Beata Bielińska-Majewska
Dział Archeologii
Muzeum Okręgowe w Toruniu

Źródła (wybór):

Amtlicher Bericht…, 1899, Amtlicher Bericht über die Verwaltung der naturhistorischen, archaeologischen und ethnologischen Sammlungen des Westpreussischen Provinzial-Museums für das Jahr 1898, t. XIX, Danzing.

La Baume W., 1920, Vorgeschichte von Westprussen in ihren Grundzügen allgemeinverständlich dargestellt, Danzing.

Bokiniec E., Garbacz-Klempka A., 2017, Na skraju pradoliny Wisły – materiały kultury wielbarskiej z Rzęczkowa, pow. toruński, w świetle kontaktów kulturowych, [w]: Pradoliny pomorskich rzek. Kontakty kulturowe i handlowe społeczeństw w pradziejach i we wczesnym średniowieczu, red. Fudziński M., Świetosławski W., Chudziak W., Gdańsk, s. 165–190.

Chudziak W., Tokarski W., 1994, Rzęczkowo, gm. Zławieś wielka [w]: Wczesnośredniowieczne grodziska ziemi chełmińskiej. Katalog źródeł, red. J. Chudziakowa, Toruń, s. 155–159.

Gosławska H., 1963, Zabytki neolityczne z Rzęczkowa (pow. toruński), Rocznik Muzeum w Toruniu, tom I, zeszyt 3, Toruń, s. 43–65.

Kola A., 1991, Grody ziemi chełmińskiej w późnym średniowieczu, Toruń.

Łęga W., 1927, Z wycieczki archeologicznej po Pomorzu, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, tom VII, Nr. 6, s. 185–198.

Łęga W.,1930, Kultura Pomorza we wczesnym średniowieczu na podstawie wykopalisk, Toruń.

Semrau A., 1917, Führer durch das Städtische Museum, Thorn.

Tokarski W., 1994, Wczesnośredniowieczne grodzisko w Rzęczkowie na ziemi chełmińskiej, Studia nad osadnictwem średniowiecznym ziemi chełmińskiej, Studia i Materiały, Toruń, s. 83–110.

Waga T., 1934, Pomorze w czasach przedhistorycznych, Toruń.

Wawrzykowska B., 1974, Badania ratownicze na cmentarzysku kultury grobów kloszowych w Rzęczkowie, pow. Toruń, Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia IV, Toruń, s. 103–132.

Wawrzykowska B., 1974, Sprawozdanie z wyjazdu służbowego do Rzęczkowa, pow. Toruń spowodowanego odkryciem stanowiska archeologicznego, maszynopis przechowywany w DA MOT.

Wawrzykowska B., 1982, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na st. 4 w Rzęczkowie, pow. toruński, maszynopis przechowywany w DA MOT.

Wawrzykowska B., 1983, Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na st. 4 w Rzęczkowie, pow. toruński, maszynopis przechowywany w DA MOT.