Wydaje się, że historia Związku Pruskiego jest prosta. Organizacja skupiła niezadowolonych z krzyżackiego panowania w Prusach i doprowadziła do poddania kraju królowi polskiemu. Czy na pewno…? Zacznijmy od początku…
Na zjeździe stanowym – delegatów rycerstwa i miast z władztwa zakonu krzyżackiego w Prusach, który odbył się 21 lutego 1440 r. w Elblągu zapadła decyzja o powołaniu Związku Pruskiego, organizacji której działalność wpływała także na losy Torunia i jego mieszkańców.
Na kolejnym zjeździe w Kwidzynie, 14 marca 1440 r., delegaci miast Chełmna, Starego i Nowego Miasta Torunia, Elbląga, Gdańska, Braniewa, Starego Miasta Królewca, Knipawy, 12 mniejszych miast oraz rycerstwa podpisali akt założycielski Związku Pruskiego. Jako organizacja miał on działać przede wszystkim w oparciu o wzajemną pomoc pieczętujących dokument na wypadek zagrożenia ich praw i wolności, a więc w sytuacji gdy dochodzenie sprawiedliwości nie byłoby możliwe prawnymi drogami (w razie braku rozstrzygnięcia na corocznym zjeździe sądowym lub poprzez apelację do wielkiego mistrza). Był to aspekt wzbudzający chyba największy niepokój władz zakonnych, gdyż mógł doprowadzić do ingerencji poddanych w sferę prawa i sądownictwa, a na to wielki mistrz nie mógł sobie pozwolić. Krzyżacy zainteresowali sprawą papieża Mikołaja V, który wysłał do Prus legata, biskupa Ludwika z Silves w Portugalii, którego misja miała zastraszyć członków Związku surowymi karami kościelnymi, aby przyczynić się do jego rozwiązania. Z kolei papież wystosował bulle do pruskich biskupów, w których również pojawiły się groźby kar kościelnych. Przeciwko Związkowi wypowiedzieli się także arcybiskup koloński, margrabiowie brandenburscy, a nawet sam cesarz Fryderyk III. We wrześniu 1451 r. wobec narastających nacisków związkowcy poprosili wielkiego mistrza o deklarację ich obrony przed cesarzem, ale Ludwik von Erlichshausen poradził im jedynie rozwiązanie organizacji. Wówczas związkowcy wystosowali swoją odpowiedź do Fryderyka III, broniąc słuszności istnienia Związku Pruskiego. Wobec wzrastającego zagrożenia i wewnętrznych problemów ważne było podtrzymanie jedności w organizacji, a wspólnego stanowiska poszukiwano głównie na zjazdach stanowych. Wraz z początkiem roku 1453 związkowcy postanowili o uchwaleniu podatku na rzecz organizacji oraz powołaniu Tajnej Rady, mającej kierować jej działalnością. Ludwik von Erlichshausen sprzeciwił się pobieraniu świadczenia, przypominając w piśmie skierowanym do komturów krzyżackich, że bezprawiem jest nakładanie podatków bez jego wiedzy i zgody.
Akt erekcyjny Związku Pruskiego, 1440 ze zbiorów Archiwum Państwowego w Toruniu [domena publiczna]
Siedziba Tajnej Rady mieściła się w Toruniu, a w jej skład miało wchodzić po dziesięciu reprezentantów rycerstwa i miast, zobowiązanych przysięgą i tajemnicą do zajmowania się sprawami Związku. Na marcowym posiedzeniu Tajnej Rady w toruńskim ratuszu spisane zostały prywatne skargi skierowane przeciw zakonowi krzyżackiemu, a sama Rada pełniła niejako funkcję reprezentacji o rozszerzonych pełnomocnictwach i organu operatywnego jednocześnie. W kolejnych miesiącach nawiązano kontakty z panami polskimi. Zapadła też decyzja o wysłaniu poselstwa do cesarza Fryderyka III, któremu przedstawiono listę skarg i przewinień zakonu krzyżackiego wobec poddanych, zbieranych od czasów klęski grunwaldzkiej. W grudniu cesarz wydał wyrok potępiający Związek Pruski i skazujący go na rozwiązanie. Równolegle do tych wydarzeń trwał spór z wielkim mistrzem o podatek pobierany na rzecz organizacji.
Dnia 4 lutego 1454 r. rycerstwo i miasta Związku Pruskiego wypowiedziały hołd Ludwikowi von Erlichshausen, wypominając wielkiemu mistrzowi jego niedotrzymane obietnice oraz trwające akty przemocy i bezprawia, a dokument opieczętowali rycerz Jan Bażyński i miasto Toruń, przywieszając swoją pieczęć sekretną. Następnie hołd wypowiedziało także rycerstwo Prus Dolnych oraz Sambii. Sytuacja stawała się coraz bardziej napięta, a związkowcy przygotowywali się do akcji zbrojnej. Dnia 6 marca 1454 r. król Kazimierz Jagiellończyk ogłosił inkorporację Prus do Królestwa Polskiego, odpowiadając w ten sposób na poselstwo z Janem Bażyńskim na czele. Król ogłosił między innymi zniesienie cła funtowego oraz swobodę dróg handlowych na ziemiach pruskich, a więc odniósł się do postulatów, które przez ostatnie dekady stawały się powodem zadrażnień między wielkim mistrzem i mieszkańcami Prus. Inkorporacja doprowadziła bezpośrednio do wybuchu wojny trzynastoletniej (1454-1466).
Związek Pruski znacząco wpływał na aktywność polityczną mieszkańców krzyżackiego władztwa, a o jego działalności dyskutowano nie tylko na posiedzeniach Tajnej Rady, ale i na zjazdach stanowych. Warto pamiętać, że jednym z aspektów funkcjonowania Związku było zapewnienie jego członkom możliwości składania skarg i rozstrzygania zatargów z zakonem krzyżackim. Zatem organizacja mająca niejako stać na straży porządku prawnego wpłynęła na rozwój świadomości i politycznej aktywności mieszkańców Prus. Warto pamiętać, aby nie przeceniać roli czynników gospodarczych, które pojawiały się jako jedne z wielu skarg na zakon krzyżacki. Mieszkańcy Prus omawiali na zjazdach stanowych także kwestie przestrzegania praw i wolności, sądownictwa, możliwości dochodzenia sprawiedliwości na corocznym zjeździe sądowym.
Zapewne do upadku krzyżackiego władztwa w Prusach przyczyniła się także dojrzałość polityczna i świadomość terytorialnej przynależności rycerskich elit i miejskiego patrycjatu, które identyfikując się z Prusami, domagały się wpływu na losy swojego kraju.
dr Alicja Sumowska
Dział Historii i Dziejów Miasta Torunia
Muzeum Okręgowego w Toruniu
Literatura:
Berger S., Tajna Rada Związku Pruskiego i jej toruńscy działacze, „Rocznik Toruński”, t. 16: 1983.
Biskup M., Der Preußische Bund 1440-1454 – Gensis, Struktur, Tätigkeit und Bedeutung in der Geschichte Preußens und Polens, [in:] Bürgertum – Handelskapital – Städtebünde, hrsg. v. K. Fritze, E. Müller-Mertens, J. Schildhauer, Weimar 1975, s. 210-229.
Biskup M., Do genezy inkorporacji Prus, „Przegląd Zachodniopomorski”, nr 7-8: 1954, s. 293-306.
Biskup M., Jan Cegenberg, współtwórca Związku Pruskiego (ok. 1390-1456), „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 15: 1949, z. 1-2, cz. 1, s. 73-122, z. 3-4, cz. 2, s. 27-78.
Biskup M., Labuda G., Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka – Społeczeństwo – Państwo – Ideologia, Gdańsk 1986.
Biskup M., Uwagi o roli i znaczeniu Towarzystwa Jaszczurczego w latach 1438-1454, „Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, t. 15: 1949, s. 63-122.
Brzeczkowski T., Rycerstwo ziemi chełmińskiej w XV wieku, [w:] Społeczeństwo i kultura do XVI wieku, Olsztyn 1992, s. 63-71.
Czaja R., Nowak Z. H., Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach – próba charakterystyki, [w:] Zakon krzyżacki w Prusach i Inflantach. Podziały administracyjne i kościelne w XIII-XVI wieku, pod red. R. Czai, A. Radzimińskiego, Toruń 2013, s. 11-27.
Górski K., Związek Pruski a geneza złotej wolności, Nadb. z: Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Wydz. II. R. 11: 1947, Warszawa 1947, s. 10-14.
Janosz-Biskupowa I., Biskup M., Ze studiów nad konceptem aktu erekcyjnego Związku Pruskiego z 14 III 1440 r., „Studia Źródłoznawcze. Commentationes”, t. 3: 1958, s. 125-138.
Janosz-Biskupowa I., Rola Torunia w Związku Pruskim i wojnie trzynastoletniej w latach 1440-1466, Toruń 1965.
Łukaszewicz J. A., Towarzystwo Jaszczurcze (Societas Lacertarum – Eidechsen Gesellschaft): od 1397 do 1466, Grudziądz 1927.
Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach. Władza i społeczeństwo, pod red. M. Biskupa, R. Czai, Warszawa 2009.
Wultański J., Rola ziemi chełmińskiej w powstaniu i rozwoju Związku Pruskiego, Brodnica 2001.
Związek Pruski i poddanie się Prus Polsce: zbiór tekstów źródłowych, oprac. pod red. K. Górskiego, Poznań 1949.
Związek Pruski. Działo się w Kwidzynie w 1440 roku, pod red. J. Liguz, Kwidzyn 2016.
