Nie tylko „PIASKI”. Odkrycia archeologiczne na skraju toruńskiego poligonu wojskowego (2015–2023)

W latach 2015-2023[1] Muzeum Okręgowe w Toruniu prowadziło w północno–wschodniej części toruńskiego poligonu wojskowego badania wykopaliskowe w ramach zadania/projektu pt. „Późnopaleolityczne osadnictwo okolic Torunia – Brzoza, gm. Wielka Nieszawka”. Badania finansowane były przez Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Toruniu oraz Muzeum Okręgowe w Toruniu. Teren do badań archeologicznych udostępniony został przez Nadleśnictwo Gniewkowo – Lasy Państwowe i Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia w Toruniu. Prace badawcze na poligonie zostały podjęte z uwagi na zagrożenie wynikające z niekontrolowanego użytkowania terenu przez stronę wojskową – Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia w Toruniu w części, gdzie znajduje się stanowisko archeologiczne.

 

 

 

Wstęp

Zgodnie z ewidencją archeologiczną stanowisko nosi nazwę Brzoza stan. 50 (AZP 40-44/250), natomiast do lat 90. XX w. znane było pod nazwą Toruń-Rudak. W literaturze specjalistycznej miejsce to określane jest także jako schyłkowopaleolityczny kompleks krzemienic, stanowisk lub znalezisk krzemiennych. Trzeba wyjaśnić, że obszar pola wydmowego o wymiarach ok. 1200 × 600 m, na którym wcześniej (przed 2015 r.) wytypowano ponad 90 stanowisk/punktów, głównie z materiałem krzemiennym, od 2015 r. według ustaleń Kujawsko-Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Toruniu określono jako jedno stanowisko o numerze 50.

 

Kilka słów o historii badań

Historia badań i odkryć archeologicznych na skraju toruńskiego poligonu jest długa i sięga końca XIX w. Teren, na którym położone jest stanowisko archeologiczne oraz jego najbliższe otoczenie, od wielu lat badany jest również przez uczonych z różnych dziedzin nauki. Ze względu na unikatowe walory krajobrazowe jest też przedmiotem zainteresowań miłośników przyrody i fotografii. Pierwszych odkryć zabytków archeologicznych w rejonie kompleksu w Brzozie (Toruń-Rudak) dokonał najprawdopodobniej pod koniec XIX lub w początkach XX w. Arthur Semrau, profesor gimnazjum toruńskiego oraz kustosz Städtisches Museum w Toruniu. W okresie międzywojennym, podczas „wycieczek archeologicznych” organizowanych w 1934r. z ramienia Instytutu Bałtyckiego, rozpoznanie powierzchniowe w tej części toruńskiego poligonu prowadził mgr Jacek Delekta. Po II wojnie światowej obszar ten był odwiedzany także przez dra Bonifacego Zielonkę (ryc. 3.).

 

 

W latach 1972–1973 weryfikacyjne badania powierzchniowe na obszarze kompleksu prowadzili mgr Bogusława Wawrzykowska z Muzeum Okręgowego w Toruniu oraz dr Andrzej Prinke z Muzeum Archeologicznego w Poznaniu (ryc. 3.). W 1979 r. prace powierzchniowe prowadzili mgr Marian Marciniak i Wojciech Mroczyński przy współudziale Koła Naukowego Archeologów działającego przy Instytucie Archeologii i Etnografii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (dalej: UMK). Na początku lat 90. XX w. na omawianym terenie odbyły się kolejne badania powierzchniowe w ramach Archeologicznego Zdjęcia Polski, których autorami byli m.in. prof. Stanisław Kukawka z Instytutu Archeologii i Etnografii UMK i mgr Wojciech Sosnowski z Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Toruniu. W 1996 r. badania terenowe o charakterze weryfikacyjno-sondażowym prowadzone były przez prof. S. Kukawkę z Instytutu Archeologii i Etnologii UMK przy współudziale mgr B. Wawrzykowskiej z Muzeum Okręgowego w Toruniu (ryc. 4).

 

 

W 2001 r. badania sondażowe w Brzozie prowadzili prof. Krzysztof Cyrek oraz prof. S. Kukawka z Instytutu Archeologii i Etnologii UMK w Toruniu (ryc. 4.). Ostatnie badania wykopaliskowe o charakterze ratowniczym miały miejsce w latach 2015–2023 (ryc. 5.). Prace prowadzane były przez dr Beatę Bielińską-Majewską z Muzeum Okręgowego w Toruniu. W pracach terenowych i gabinetowych wzięli udział m.in.: studenci, doktoranci i absolwenci archeologii UMK oraz wolontariusze.

 

 

Badania wykopaliskowe (2015–2023)

Przed przystąpieniem do badań archeologicznych kompleksu w Brzozie (dawniej Toruń-Rudak) wykonano kwerendę źródłową dotyczącą poprzednich odkryć (do 2014 r.). Przeanalizowano dostępny materiał archeologiczny oraz dokumentację, ustalenia i wyniki badań jakie miały miejsce głównie w XX w. Opracowany program badań na potrzeby planowanych od 2015 r. badań archeologicznych zawierał kilka założeń. Jednym z nich była weryfikacja wcześniejszych ustaleń, związanych z poprzednimi odkryciami oraz ustalenie, czy zachowane są na stanowisku strefy o nienaruszonej stratygrafii z materiałem krzemiennym, w układzie zbliżonym do pierwotnego. W latach 2015–2023 badania archeologiczne koncentrowały się przy pozostałościach wału wydmowego (ryc. 6.). Specyfika terenowa, przyrodnicza, a przede wszystkim warunki zewnętrzne panujące na stanowisku nie pozwalają na usunięcie wydmy, odsłonięcie warstwy kulturowej i zadokumentowanie znalezisk i obiektów na szerszej powierzchni jednocześnie.

 

 

Na każdym etapie działań archeologicznych eksplorację prowadzono ręcznie, warstwami mechanicznymi (5–10 cm) w obrębie wyznaczonych metrów w danym wykopie (ryc. 7.). Dodatkowo, osad z warstwy określonej jako kulturowa (warstwa: ciemno żółto/pomarańczowy piasek), w której występowały znaleziska krzemienne, był przesiewany na sitach. Rzuty poziome eksplorowanych warstw mechanicznych wykonywano co 5–10 cm (w obrębie wyznaczonych metrów w danym wykopie), dokumentując rozmieszczenie i typ odkrytych wytworów krzemiennych lub innych znalezisk oraz występujące nawarstwienia. W celu lokalizacji warstwy kulturowej, w której mogłyby występować wytwory krzemienne oraz aby sprawdzić sytuację stratygraficzną w okolicy planowanych wykopów badawczych, wykonano wiercenia sondażowe przy użyciu ręcznego świdra geologicznego. Przed przystąpieniem do badań przeprowadzono także weryfikację powierzchniową całego kompleksu, w nawiązaniu do wcześniejszych odkryć.

 

 

 

Wstępne wyniki

W latach 2015–2023 metodą wykopaliskową przebadano 422 m²   (ryc. 8.). Założono kilkanaście wykopów badawczych. Przeprowadzano także weryfikację powierzchniową całego kompleksu w Brzozie, który zajmuje obszar pola wydmowego (ok. 1200 × 600 m). Łącznie odkryto ponad 25 000 wytworów krzemiennych (w tym fragmenty surowca). W pozyskanym materiale krzemiennym wydzielono także liczne formy techniczne, półsurowiec, odpady i łuski oraz ponad 200 rdzeni i przeszło 490 narzędzi krzemiennych. Oprócz znalezisk krzemiennych znaleziono także ponad 30 przedmiotów kamiennych związanych z obróbką krzemienia oraz przeszło 800 fragmentów kości zwierzęcych, bursztyn i fragmenty bursztynu oraz konkrecję żelazistą.

 

 

 

Dzięki współpracy ze specjalistami z różnych ośrodków naukowych możliwe było przeprowadzenie analiz specjalistycznych[2], takich jak: analizę środowiska geograficznego i pedostratygrafii stanowiska, identyfikację petrograficzną, analizę archeozoologiczną, traseologiczną oraz spektroskopię Ramana (ryc. 9.). Konsultantami stałymi byli prof. Krzysztof Cyrek i prof. Michał Jankowski z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

 

 

Znaleziska krzemienne zostały odkryte w określonych koncentracjach (krzemienicach). Krzemienice, czyli skupienia wyrobów krzemiennych o średnicy od kilku do kilkunastu metrów, to wydzielona przestrzeń, w obrębie której wykonywane były czynności związane z obróbką surowca krzemiennego czy z wykonywaniem i naprawą narzędzi krzemiennych. W latach 2015–2023 zadokumentowano kilka takich koncentracji, które powiązano z późnopaleolitycznymi łowcami. Do najbogatszych krzemienic na badanym stanowisku należą takie, które liczą ponad 1000 wytworów krzemiennych (ryc. 10., 11., 13.). Pierwszą koncentrację (1227 krzemieni) odkryto w granicach wykopów 3, 3A i 3B. Druga (ponad 3000 wytworów krzemiennych) rysowała się w obrębie wykopu 3C. Trzecią krzemienicę zarejestrowano w ramach wykopów 5, 5A, 5B, 5C, 5D (blisko 1400 krzemieni). Czwartą (ponad 1900 wytworów krzemiennych) uchwycono w wykopach 8, 8A i 8B (ryc. 12.). Piątą koncentrację (ponad 4900 krzemieni) zadokumentowano w obrębie wykopów 14, 14A, 14B, 14C, 14D. Kolejną krzemienicę (ponad 2000 krzemieni) odsłonięto w wykopach 17, 17A, 17B. Poza tym zarejestrowano złożoną sytuację [skupienie lub kilka (?)] w granicach wykopów badawczych 15, 15A, 15B, 15C, 15D, 15E, 15F, 15G, 15H, 15I w obrębie których odkryto ponad 7900 wytworów krzemiennych.

 

 

 

 

 

 

Oprócz licznych i bogatych ww. krzemienic udało się zlokalizować także kilka mniejszych. Jedno z takich skupień wystąpiło w obrębie wykopów 10, 10A i 10B (342 zabytki krzemienne). Materiały krzemienne odkryto w warstwie kulturowej, którą stanowił ciemnożółto-pomarańczowy piasek (ryc. 14., 15.). Wstępne ustalenia i obserwacje związane z pierwotnym układem stratygraficznym, zaobserwowanym podczas ostatnich badań w Brzozie, zasygnalizowane zostały w wybranych artykułach (patrz: Źródła).

 

 

 

Paleolityczni łowcy, których ślady odkryto w Brzozie (Toruniu-Rudaku), do produkcji podstawowych narzędzi wykorzystywali przede wszystkim narzutowy krzemień o różnym zabarwieniu (ryc. 16., 17.). Surowiec zbierany był przez nich z powierzchni teras w okolicy zajmowanego obozowiska lub w nieznacznej odległości od niego. Bałtycki krzemień narzutowy, zwany też kredowym, należy do surowca bardzo często występującego na stanowiskach późnopaleolitycznych okolic Torunia. Pojedyncze wytwory i narzędzia wykonano także m.in. z krzemienia pomorskiego jak również z importowanego krzemienia czekoladowego.

 

 

Oprócz wytworów krzemiennych odkryto ponad 30 przedmiotów wykonanych z surowca innego niż krzemienny (ryc. 18., 19.). Część z nich ma ślady antropogenicznego pochodzenia. Do wyrobu przedmiotów kamiennych takich jak tłuczki (tłuki), retuszery lub podkładki (płytki) użyto przeważnie piaskowców, granitów i łupków, których fragmenty na Niż Środkowoeuropejski przyniesione zostały podczas transgresji lądolodu skandynawskiego.

 

 

 

 

 

 

Poza tym w założonych wykopach badawczych znaleziono ponad 800 fragmentów przepalonych i rozdrobnionych kości zwierzęcych, bursztyn (fragment i dwa przedmioty, prawdopodobnie bryłki tego surowca) oraz konkrecję żelazistą (w dwóch fragmentach). Nie jest to typowa ochrą, ale mogła być potencjalnie używana do uzyskiwania czerwono-brązowego barwnika (ryc. 20.:1).

 

 

Prawdopodobnie większość pozyskanych na stanowisku fragmentów kości zwierzęcych pochodzi od zwierząt wielkości renifera/dzika oraz zająca/lisa (ryc. 21.). Fragment kości, znaleziony w jednym z wykopów, został datowany metodą radiowęglową ¹⁴C [10 370±60 lat BP (cal. 12 297±189 lat BP)]. Chronologicznie łączy się ze schyłkiem młodszego Dryasu i zgadza z odkrytym w obrębie tego wykopu inwentarzem krzemiennym datowanym na późny paleolit. Analiza specjalistyczna wykazała także, że cztery fragmenty odkrytych kości to paliczki renifera (Rangifer tarandus).

 

Uwagi końcowe

Efektem prac wykopaliskowych w latach 2015–2023 było pozyskanie licznych zabytków krzemiennych (ponad 25 000), datowanych na późny paleolit (ryc. 22.). Odkrycia te powiązać należy z najstarszymi, paleolitycznymi społecznościami, które swoje obozowiska założyli w północno-wschodniej części obecnego toruńskiego poligonu (ryc. 23., 24., 25.). Warunki klimatyczne panujące w późnym paleolicie w znacznym stopniu wpływały na życie ówczesnych ludzi i zwierząt. Szczególne znaczenie dla łowców (zwłaszcza w okresach chłodniejszych) miał m.in. renifer. W tym czasie polowano także na inne zwierzęta (konie, dziki, lisy polarne, zające). Paleolityczni łowcy prowadzili wędrowny tryb życia. Migrowali za przemieszczającymi się stadami zwierząt, głównie reniferów. W związku z tym zakładali sezonowe obozowiska w pobliżu zbiorników wodnych, na terenach suchych, a szczególnie w miejscach, gdzie mogły odbywać się przeprawy tych zwierząt. Według aktualnych danych w Kotlinie Toruńskiej zjawiska kulturowe, jakie miały miejsce u schyłku starszej epoki kamienia, czyli w późnym paleolicie (paleolicie schyłkowym) umiejscowić można w czasie od allerødu do okresu preborealnego. W tym czasie na tym terenie swoją obecność zaznaczyły społeczności różnych kultur archeologicznych, które reprezentują dwie tradycje kulturowe/technokompleksy: z tylczakami i liściakami. Przedstawiciele ww. tradycji bytowali w odmiennych warunkach klimatycznych, co wymagało innych systemów adaptacyjnych i strategii łowieckich. W Kotlinie Toruńskiej ich obecność datuje się wstępnie na czasy około 12 000–10 000 lat temu. Na stanowisku w Brzozie większość odkrytych znalezisk łączy się z społecznościami reprezentujące późnopaleolityczny technokompleks z liściakami, w skład którego wchodzi m.in. kultura świderska i ahrensburska.

 

 

W świetle poczynionych obserwacji można stwierdzić, że pozyskane zabytki krzemienne odkryto w określonym kontekście stratygraficznym, co stwarza podstawy do dalszych szczegółowych analiz oraz ustaleń taksonomicznych i chronologicznych w odniesieniu do zmian klimatycznych. Innym zagadnieniem jest dyskusja nad relacjami pomiędzy poszczególnymi kulturami w obrębie jednego technokompleksu (z liściakami) czy kwestie związane z obecnością wytworów krzemiennych zaliczanych (na podstawie cech technologiczno-typologicznych) do technokompleksu z tylczakami i ich relacje z innymi późnopaleolitycznymi kulturami. Istotne jest także, aby zakończyć eksplorację odkrytych częściowo i namierzonych już wcześniej krzemienic oraz przeprowadzenie badań archeologicznych w tych miejscach, gdzie udało się zlokalizować (dzięki przeprowadzonym odwiertom) warstwę ciemnożółto-pomarańczowego piasku, w której mogą znajdować się materiały krzemienne i inne obiekty (pozostałości konstrukcji mieszkalnych lub paleniska).

 

 

 

 

Najnowsze odkrycia w Brzozie potwierdzają dużą rangę kompleksu, dostarczając nowych danych źródłowych potrzebnych do omówienia zdarzeń kulturowo-chronologicznych, związanych z późnym paleolitem w tej części Polski. Prócz licznych zabytków krzemiennych, odkryto (po raz pierwszy w historii badań kompleksu) także bursztyn oraz fragmenty rozdrobnionych kości zwierzęcych, które niezwykle rzadko zachowują się na tego typu stanowiskach. Najnowsze odkrycia otwierają przed nami nowe możliwości interpretacyjne tego unikatowego miejsca. Z wielu względów stanowisko/kompleks w Brzozie to miejsce wyjątkowe na Niżu Środkowoeuropejskim. Jednym z nich jest nie tylko liczba zadokumentowanych koncentracji krzemiennych i pozostałych znalezisk łączonych z późnym paleolitem, ale przede wszystkim kontekst ich odkrycia, spotykany niezwykle rzadko na stanowiskach piaskowych.

 

W północno-wschodniej części toruńskiego poligonu wojskowego mamy do czynienia z niezwykle istotnym dziedzictwem archeologicznym, zachowanym w rzadko spotykanym kontekście stratygraficzno-planigraficznym, związanym z pierwszymi grupami ludzkimi u schyłku starszej epoki kamienia w tej części Polski. Teren ten powinien zostać objęty szczególną, prawną ochroną konserwatorską, ponieważ tylko tak można zachować dla przyszłych pokoleń fragment obszaru, na którym zlokalizowane jest bezcenne, w skali europejskiej i Polski, stanowisko archeologiczne.

 

  dr Beata Bielińska-Majewska
                       Dział Archeologii
Muzeum Okręgowe w Toruniu

 

[1]Dziękujemy wszystkim Osobom, które uczestniczyły w pracach terenowych, gabinetowych i dokumentacyjnych, konsultantom oraz autorom analiz specjalistycznych oraz wszystkim, którzy wspomagali nas technicznie.

[2] Niektóre z analiz nie zostały jeszcze ukończone, ponieważ zabytki są w trakcie opracowania.

 

Źródła (wybór):

Bielińska-Majewska B. 2023, The oldest traces of human presence in the north-eastern part of the Toruń military training ground. W: Between archaeological and environmental sciences. The Jubilee Celebration of the 50th anniversary of scientific work of Professor Krzysztof Cyrek /Między archeologią a naukami o środowisku, red. M. Sudoł-Procyk, M. Krajcarz, Ł. Czyżewski, Toruń, pp.175–194.

Bielińska-Majewska B. 2023, The Late Palaeolithic in Toruń Basin in the light of the latest research in Brzoza, Site 50, Praehistorische Zeitschrift, vol. 98, no. 2, 2023, pp. 409–418.

Bielińska-Majewska B. 2022, Diversity of the Late Palaeolithic tanged points in the northeren part of Central Poland in the light of the discoveries on site 50 in Brzoza, near Toruń, Poland, Anthropologie, Vol. 60 Issue 1/2022, Brno, pp. 5–28.

Bielińska-Majewska B., Jankowski M., 2021. Na krańcach toruńskiego poligonu. Badania archeologiczne Muzeum Okręgowego w Toruniu w latach 2015–2021. Folder do wystawy czasowej, Toruń.

Jankowski M. 2007. Chronologia procesów wydmotwórczych w Kotlinie Toruńskiej w świetle badań paleopedologicznych, Przegląd Geograficzny, 79 (2), s. 251–155.

Jankowski M. 2012. Lateglacial soil paleocatena in inland-dune area of the Toruń Basin, Northern Poland, Quaternary International 265, pp. 116–125.

Jankowski M. 2017. Analiza środowiska geograficznego i pedostratygrafii stanowiska archeologicznego w Brzozie, gm. Wielka Nieszawka (stanowisko nr 50). Maszynopis przechowywany w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Jankowski M. 2019. Ogólna charakterystyka abiotycznych elementów środowiska przyrodniczego. W: Przyroda poligonu toruńskiego. Stan badań i problemy ochrony, red. P. Sewerniak, J. Holc, s. 9–26. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Łydżba-Kopczyńska B. 2023. Opracowanie wyników badań z zastosowaniem spektroskopii Ramana obiektów bursztynowych ze stanowiska nr 50 w Brzozie, Wrocław. Maszynopis przechowywany w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Krajcarz M. 2019. Identyfikacja petrograficzna zabytków kamiennych ze stanowiska Brzoza 50 (pow. toruński, gm. Wielka Nieszawka). Maszynopis przechowywany w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Krajcarz M. 2020. Identyfikacja petrograficzna zabytków kamiennych ze stanowiska Brzoza 50 (pow. toruński, gm. Wielka Nieszawka). Maszynopis przechowywany w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Krajcarz M. 2021. Identyfikacja petrograficzna zabytków kamiennych ze stanowiska Brzoza 50 (pow. toruński, gm. Wielka Nieszawka). Maszynopis przechowywany w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Krajcarz M. 2022. Identyfikacja petrograficzna zabytków kamiennych ze stanowiska Brzoza 50 (pow. toruński, gm. Wielka Nieszawka). Maszynopis przechowywany w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Marciniak M., Mroczyński W., 1983. Nowe materiały schyłkowopaleolityczne z kompleksu stanowisk kultury świderskiej w Toruniu-Rudaku. Acta Universitatis Nicolai Copernici, Archeologia 7, s. 3–39.

Prinke A., 1980. Schyłkowopaleolityczne stanowiska kultury świderskiej w Toruniu-Rudaku. Rocznik Muzeum w Toruniu 7, s. 127–163.

Winiarska-Kabacińska M. 2022. Analiza traseologiczna wybranych materiałów krzemiennych ze stanowiska Brzoza nr 50 (AZP 40-44/250), gmina Wielka Nieszawka, powiat toruński, woj. kujawsko-pomorskie, część 1. Maszynopis przechowywany w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu.

Winiarska-Kabacińska M. 2023. Analiza traseologiczna wybranych materiałów krzemiennych ze stanowiska Brzoza nr 50 (AZP 40-44/250), gmina Wielka Nieszawka, powiat toruński, woj. kujawsko-pomorskie, część 2. Maszynopis przechowywany w Dziale Archeologii Muzeum Okręgowego w Toruniu.

 

 

_________________