Ozdoby z Etiopii w kolekcji Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika

W kolekcji Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika znajduje się duża grupa ozdób plemiennych i biżuterii pochodząca z różnych kręgów kulturowych, będąca darem przekazanym muzeum przez znaną polską podróżniczkę i dziennikarkę – Elżbietę Dzikowską. Sama podróżniczka jest miłośniczką oryginalnej biżuterii, którą gromadzi od wielu lat. Wśród ozdób plemiennych interesujące przedmioty stanowią te pozyskane w Etiopii w Dolinie Omo.

Etiopia to kraj leżący we wschodniej części kontynentu afrykańskiego, posiadający wielowiekową bogatą historię i odznaczający się ciekawą mozaiką kulturową. Obok warownych zamków, ciekawych zabytków architektury sakralnej jak kamienne kościoły wykute w skałach w Lalibeli, będące dziedzictwem naszej chrześcijańskiej cywilizacji, zachwyca jednocześnie wielką egzotyką zamieszkujących go grup etnicznych. W dolinie Omo i na jej obrzeżach żyją malownicze plemiona kultywujące od wieków ciekawe tradycje i obyczaje, a do najbardziej atrakcyjnych niewątpliwie należą Mursi, Arbore, Surma, Karo i Hamer.

Najczęściej spotykanymi ludźmi w dolinie Omo, ze względu na swą dużą liczebność, są członkowie ludu Hamer. Plemię to żyje z pasterstwa i rolnictwa, tworząc społeczności wiejskie składając się z kilku związanych ze sobą rodzin. I tak jak większość grup etnicznych Etiopii, słynie ono ze swych niespotykanych i oryginalnych rytuałów. Najbardziej znanym jest ceremonia związana z inicjacją młodych chłopców zwana ukuli bula, a polegająca między innymi na wykonywaniu skoków przez kilka byków, które zaliczyć musi młodzieniec chcący stać się pełnoprawnym członkiem męskiej społeczności.

Kobiety Hamer zachwycają swą delikatną urodą i atrakcyjnymi ozdobami ciała. I to te ciekawe dekoracje ciała skłoniły Elżbietę Dzikowską na wizytę w ich wioskach. Niektóre elementy biżuterii wzbogaciły muzealną kolekcję, a prócz nich również niecodzienne części garderoby kobiecej. To nieregularnego kształtu kozie skóry dekorowane kolorowymi paciorkami i białymi muszelkami kauri, spełniające funkcję spódniczek gdy owijane są misternie wokół bioder, natomiast zawieszane na szerokich skórzanych pasach na szyjach stają się niezwykle intrygującymi bluzkami, skąpo okrywającymi damskie piersi.

Młode dziewczęta noszą naszyjniki z barwnych szklanych koralików, a kobiety zamężne swe szyje dekorują ciężkimi, metalowymi obręczami szczelnie przylegającymi do ciała. Są one znakiem statusu kobiety. I tak dwa naszyjniki zwane bignere pozyskane do zbiorów muzeum w Toruniu to metalowo-skórzane okręgi zakończone zapięciem w kształcie rękojeści, przynależne kobiecie będącej pierwszą żoną. Kolejne żony mają prawo do noszenia jedynie prostych metalowych obręczy. Podobne metalowe ozdoby pojawiają się na damskich rękach oraz nogach. Głównie to spiralnie skręcone aluminiowe kolczyki i bransolety. Ciekawą biżuterię stanowią naszyjniki i naramienniki uzyskane z drobnych kozich raciczek, wydające charakterystyczne dźwięki podczas wykonywania ruchów ciała.

W niektórych rejonach Afryki zdobienie ciała skaryfikacją, czyli nacinaniem skóry jest formą upiększania się i chęcią przypodobania płci przeciwnej. Podobnie kobiety Hamer noszą na swych ciałach ślady skaryfikacji wykonywanych samodzielnie lub podczas ceremonii inicjacyjnych, kiedy mężczyźni uderzając je cienkimi witkami, pozostawiają na ich plecach i rękach trwałe blizny.

Szczególnie fascynującym widokiem są wykonane z wielką starannością fryzury członków plemienia Hamer. Misternie formowane w drobne kosmyki włosy zdobiące całą głowę, pokrywane są specjalnie przygotowaną mazią sporządzoną z mieszanki masła i rudawej glinki. Ta sama, wydająca charakterystyczną woń mikstura, nakładana jest na resztę ciała nadając mu czerwonawy odcień.

Obok ozdób kobiet z plemienia Hamer, w kolekcji toruńskiego Muzeum Podróżników im. Tony’ego Halika nie mogło zabraknąć intersujących glinianych atrybutów kobiet Mursi. Plemię to należy niewątpliwie do najbardziej pasjonujących i pociągających swoją tajemniczością grup etnicznych Doliny Omo. Mursi dla turystów i zewnętrznego świata znani są głównie z dwóch rzeczy: dużych glinianych dysków, noszonych przez kobiety w ich dolnej wardze oraz z ceremonialnych pojedynków na kije, które odbywają miedzy sobą młodzi wojownicy na oczach młodych, niezamężnych kobiet, chcąc w ten sposób pokazać swoją sprawność i męstwo.

Znamiennym dla kobiet Mursi jest zwyczaj noszenia w rozciągniętej dolnej wardze krążków terakotowych lub drewnianych, stanowiących niezwykle oryginalną oznakę przynależności plemiennej. Istnieje teoria, że to także wizualna informacja o majątku, jaki musi wnieść pan młody rodzinie swej wybranki. Im większy bowiem rozmiar krążka noszonego przez dziewczynę, tym więcej bydła powinien zapłacić mężczyzna pragnący ją poślubić.

Kształtowanie ust rozpoczyna się już u młodych kobiet. W tym celu nacinają skórę pod dolną wargą i po usunięciu kilku dolnych zębów, wkładają płytkę, początkowo niewielką, którą z biegiem lat wymieniają na coraz większą, osiągającą niekiedy rozmiary dużego talerza. W zbiorach muzealnych posiadamy cztery gliniane krążki różnej wielkości, zdobione  rytymi i malowanymi motywami. Największy z nich posiada średnicę 13 centymetrów.

Kolejnymi zabiegami stosowanymi przez kobiety Mursi są skaryfikacje pokrywające ciała, rozciąganie małżowin usznych, w które wpasowywane są gliniane krążki, drewniane zatyczki lub ciężkie metalowe ozdoby zakończone kłami zwierząt. Ozdoby te, z uwagi na ich duży ciężar, zaczepiane są dodatkowo do sznura zakładanego na głowę.

Bardzo rozpowszechniony sposób upiększania ciała stanowi jego malowanie, które ma na celu podkreślenie urody i przyciągnięcie uwagi płci przeciwnej. Barwniki wykonuje się z naturalnych składników, z wapienia i ochry, a wzory nakłada się palcami w formie spiralnych i koncentrycznych linii.

Potrzeba przyozdabiania się tak bardzo widoczna wśród ludów afrykańskich, stała się sztuką wyrażającą indywidualne oraz plemienne poczucie estetyczne, zauważalne w stosowanej biżuterii, fantazyjnych fryzurach oraz malowaniu ciała w dekoracyjne wzory.

 

Magdalena Nierzwicka
Muzeum Okręgowe w Toruniu
Dział Kultury Pozaeuropejskich